Çoğunlukçu Kurumsallaşmış Parlamenter Rejim: Birleşik Krallık (Britanya)

Dünya Savaşları, taşımaları fevkalade zor olan bir mali külfeti imparatorlukların sırtına yüklemiştir. Yirminci yüzyılın Dünya Savaşları sonunda tüm imparatorluklar çökmüştür. Birleşik Krallık da bu gelişmeden payını almış ve İmparatorluğun geniş toprakları üzerinde çok sayıda bağımsız ulus-devlet ortaya çıkmıştır. Bu bağımsız devletlerle özel antlaşmalar yapan Birleşik Krallık, onları Britanya Devletler Topluluğu (British Commonwealth) olarak yeni bir statüde bütünleştirmiştir. Bu sayede Britanya’nın eski sömürgeleriyle özel ilişkileri ekonomik ve kültürel olarak yeniden tanımlanarak sürmüş, uluslararası siyasal ilişkiler de yeni bir içerikte devam etmiştir.

17. yüzyıldan itibaren gerek Büyük Britanya ve Irlanda’nın tamamını, gerek Kuzey Amerika, Hindistan ve Afrika’nın batı ve doğu bölgelerini egemenliği altına alan İngiltere, dünya ticaretine de egemen olmaya başlamıştır. Buharın enerji üretiminde kullanımında öncülük ederek daha hızlı deniz ulaşımını gerçekleştirmeyi başaran Birleşik Krallık hem güçlü bir deniz kuvvetine hem de deniz ticaret filosuna sahip olmuştur. Bu gelişmeler İngiltere başta olmak üzere Britanya’nın bir sanayi ülkesi haline dönmesine ve Endüstri Devrimini ilk gerçekleştiren devlet ve ekonomi haline gelmesine de olanak sağlamıştır. Endüstri’den elde ettiği ekonomik gücü, ordunun emrine veren Birleşik Krallık, deniz kuvvetlerinin tüm dünya denizlerinde başat güç haline gelmesiyle dünyanın en büyük İmparatorluğu’nu da kurmuştur.

Birleşik Krallık halen bir monarşidir, ancak uzun yıllar süren evrim sonunda mutlak monarşiden meşruti monarşiye geçmiştir. Bu süreç içerisinde Taç’ın (Crown) gücü azalarak bir devlet simgesi (timsali) haline dönüşmüştür. Taç’ın temel siyasal işlevi artık sadece Başbakan’ı atamak ve devleti temsil etmek, yani ulusal siyasal dayanışmanın simgesi olmaktan ibarettir.

Taç’ın sahip olduğu ve VIII. Henry gibi güçlü Krallar tarafından fevkalade kanlı bir biçimde uygulanan siyasal karar alma hakkı, çeşitli ayaklanmalar ve 1648’deki bir savaş sonunda Kral II. Charles’ın yenilmesi gibi gelişmelerle Taç’tan alınarak yasama organı olan Parlamento’ya (Parliament) devredilmiştir. Bu süreç aynı zamanda yasama organının güçlenmesine ve zamanla Parlamento’nun alt meclisi olan Avam Kamarası’nın (House of Commons), üst meclis olan Lordlar Kamarası’nın da (House of Lords) yetkilerini ele geçirmesiyle halkın temsilcisi olarak seçilen Avam Kamarası çoğunluklarının eline geçmesiyle sonuçlanmıştır. 

Britanya siyasal yönetim kültürü yazılı anayasa yerine Parlamento ve giderek Avam Kamarası’nın
çıkarttığı yasalarla oluşan siyasal mevzuat, buna dayalı olarak doğan ve kök salan kurum, norm,
mevzuat ve uygulamalara dayalı olarak yönetilen bir siyasal rejime sahip olmuştur.

Britanya siyasetinin bir özelliği yasama egemenliğine bağlı bir parlamenter demokrasi rejimi uygulaması, diğer özelliği ise bu parlamenter rejim uygulamasının dayandığı temel ilkenin çoğunlukçuluk (majoritarianism) ilkesidir. 

Britanya Parlamentosu’nun görevi sadece hükümeti kurmaktan ibaret değildir. Avam Kamarası’ndaki çoğunluk lideri Taç tarafından başbakan olarak atanır, ama görevini sürdürebilmesi için Parlamento’nun güvenoyuna sahip olmak zorundadır. Güvenoyu, başbakan atanıp kabinesini ve hükümet programını açıkladığında Avam Kamarası’ndaki oylama sonucunda verilir. Zaten çoğunluk parti grubunun başkanı olan başbakanın o gruptaki milletvekillerinden güvenoyu alamaması söz konusu değildir.

Güvenoyu aynı zamanda iktidarı denetim işlevi de görür. Özellikle bazı hassas politik tercihlerin konu olduğu durumlarda milletvekilleri seçim çevrelerinden ağır baskı altında kalabilmektedir. O zaman partinin önde gelenlerinin veya başbakanın belirli bir yasa taslağında ısrar etmesi Avam Kamarası’nın arka sıralarında oturan çoğu yeni milletvekili olan parti grubu üyelerinin çok sayıda veya topluca ayak diremesine neden olabilir. İktidar partisi içinden gelen bu tür bir direnme bir anlamda güvenoyunun kaybedilmesi olarak yorumlanır. Buna Britanya siyasetinde arka sıraların isyanı (back bench revolt) denmektedir ki, bu tür bir direnme genellikle başbakanın hem parti başkanlığı hem de başbakanlık koltuğunu kaybetmesine yol açar.

Bakanlıklar idari bakımdan süreklilik arz eden müsteşarlıklar (under secretariat) tarafından yönetilirler. Bakanlık müsteşarları siyasal iktidarın değişimiyle göreve gelmez ve görevlerini kaybetmezler. Liyakatle (merit) hizmet ettikleri sürece iktidar olan partinin değil, Birleşik Krallığın çıkarlarına hizmet ederler. Onun için bu rolü oynayan kişilere sürekliliğe vurgu yapmak üzere daimi müsteşar olarak Türkçe’ye çevirebileceğimiz “permanent secretaries” adı verilmiştir. Kuvvetli hukuki gerekçeleri olmadan hiçbir daimi müsteşar görevden alınamaz ve alınmaz. Bu tür bir davranış aşırı partizanlık olarak algılandığı için söz konusu başbakan veya bakanın olduğu kadar iktidar partisinin de seçmen gözündeki kredisi fevkalade zarar görebilir. Bu nedenle kamu personeli kendi kariyer ilkeleri, normları ve kültürleri içinde partizan tehditlerden vareste çalışırlar.

Muhafazakâr Parti genellikle aristokrat veya diğer üst sınıf İngiliz liderlere sahip olmasına karşın alt sınıfların da oyunu almayı beceren, pek ideolojik bir görüntü vermeyen, piyasa ekonomisi uygulamalarını savunan ve AB karşıtı bir parti görünümündedir. Büyük mali olanaklara, iyi eğitim görmüş liderlere, zamanın koşullarına göre değişebilen ideolojik bir özelliğe sahip olan Muhafazakârlar yirminci yüzyıldan beri Britanya’nın en başarılı siyasal partilerinden birisini oluşturmuşlardır. Britanya toplumundaki katı sınıf ayrımlarını aşarak alt ve orta sınıfların da oyunu alma becerisini gösteren Muhafazakâr Parti, 1997 - 2010 arasında olduğu gibi uzun süreli muhalefete düşse de, geri gelip iktidara geçmeyi başaran canlı bir örgüt yapısına sahiptir.

İşçi Partisi diğer iki partiye göre daha farklı bir geçmişten gelmektedir. Tory ve Whig’ler Parlamento’nun içinden çıkan “sistem partileri” olarak ifade edilebilirler. Oysa İşçi Partisi, Parlamento dışından büyük bir mücadele ile önce on dokuzuncu yüzyılda oy verme hakkını elde eden, sonra yirminci yüzyıl başlarında farklı ve birçoğu da köktenci (radical) olan sendikaların birleşmesiyle kurulmuş olan bir “sistem dışı” parti geçmişine sahiptir.

Britanya’da uygulanan seçim sistemi tipik bir çoğunluk sistemi uygulaması olan ipi ilk göğüsleyenin kazandığı (first-past-the-post, FPTP) adeta atletizm yarışı içeriğinde olan bir sistemdir. Bu uygulamada dar bölgede (tek Parlamento sandalyesinden oluşan seçim çevresinde) çok sayıda partili ya da bağımsız adayın girdiği seçim yarışında en fazla oyu alan, yani tek bir oy farkıyla da olsa önde olan aday seçimi kazanır. Çoğunluk seçim sistemi uygulamada çokluk, yani en fazla oyu alan adayın kazandığı bir niteliğe dönüşür. Böylece bir partinin adayının kazanması için o seçim çevresinde oyların basit çoğunluğunu (%50 + 1 oy) alması gerekmez, sadece en fazla oyu alması, bu oy miktarı ve yüzdesi ne kadar düşük olursa olsun yeterlidir. 

Bir siyasal partinin tek başına kurmak hakkını kazandığı hükümete parti hükümeti, birden fazla, iki veya daha çok siyasal partinin bir arada kurduğu hükümete ise koalisyon hükümeti adını veriyoruz.

Britanya’da çok sayıda sendika ve gayet iyi örgütlenmiş çok sayıda ticari ve sanayi kuruluş ve gönüllü dernek mevcuttur. Ayrıca, ticaret ve sanayi odaları da özel kuruluşlar olup yerel ve ulusal ekonomik çıkarları güçlü bir biçimde temsil etmektedirler. Ancak çıkarların ifadelendirilmesi ve talepler olarak siyasal iktidara aktarımı sadece iktisadi kuruluşların tekelinde değildir. Britanya siyasal hayatında güçlü bir çıkar örgütlenmesi ve baskı grubu etkinlikleri alanı mevcuttur.

1979 yılında genel seçimleri kazanan Muhafazakâr Parti’nin başkanı ve Başbakan Margaret Thatcher rekabet gücü azalmış bu ekonomiyi devralmıştır. Bu zamanlarda Kuzey Denizi’nde petrol kaynaklarının keşfedilmesi Britanya ekonomisinin mali kaynak derdine derman olmuştur. Bir politikacı olarak daha çok işveren çevrelerine yakın olan Thatcher geniş bir özelleştirme çabasına girişmiş ve buna karşı çıkan işçi sendikalarına adeta savaş açmıştır. Özelleştirmelerle liberal piyasa ekonomisi uygulamalarını hayata geçiren Britanya, Kuzey Denizi petrol ve doğal gaz gelirleriyle de güçlü ve hızlı bir büyüme göstermiş, enflasyon ve işsizlik azalmaya başlayınca işçi sendikalarının direncini de kırmayı başaran Thatcher adeta Birleşik Krallığın ekonomik batışını önleyen kahraman haline dönüşmüştür.

Thatcher adeta Birleşik Krallığın ekonomik batışını önleyen kahraman haline dönüşmüştür. Bu ekonomik yaklaşım 1997 seçimlerinden sonra 2001 ve 2006 genel seçimlerini de kazanan İşçi Partisi’nin tek başına iktidara gelmesiyle de aynen sürmüştür. Buna rağmen işçi sendikaları da işveren kuruluşları da yürütme ile olan ayrıcalıklı ilişkilerini sürdürmeye devam etmiş, kamu politikalarının içeriğini büyük ölçüde bu çıkar gruplarının üst kuruluşlarının kariyer bürokratlarıyla yaptıkları bilgi teatileri, görüşme ve hatta pazarlıklar belirlemeye devam etmiştir. Halen Britanya Parlamentosu’nun çıkarttığı yasaların çok büyük kısmı bu ilişkilerden kaynaklanan hükümet tasarıları olmaya devam etmektedir.

Britanya’da uygulanan Sosyal Refah Devleti Modeli sağlık hizmetinde tüm ülkeyi kapsayan ücretsiz bir sağlık hizmeti sunmaktadır. Ancak, her türlü sosyal hizmet bu çerçevede düzenlenmemiştir. İskandinav ülkeleriyle karşılaştırıldığında Britanya’daki sosyal refah uygulamaları oldukça dar kapsamlı uygulamalardır. Sosyal refah harcamalarının piyasa ekonomisinin çalışmasını zedelemeyecek bir içerikte olmamasına da özen gösterilmiştir.

Birleşik Krallık ilk kez 1960’larda o zamanki adıyla Ortak Pazar olan AB’ne tam üyelik için başvurmuş, ancak Fransa’nın şiddetli direnci ile karşılaşmıştır. Ancak 1972’de Fransız vetosunu aşabilen Birleşik Krallık Ortak Pazar (AB) üyesi olabilmiştir.

1972’de Fransız vetosunu aşabilen Birleşik Krallık Ortak Pazar (AB) üyesi olabilmiştir. O zaman özellikle İşçi Partililerin karşı çıktığı bu gelişme Britanya’nın siyasal sistemini kökten değişikliğe uğratacak olan bir gelişme olan 1975 referandumuyla kabul edilmiştir. Birleşik Krallığı yöneten siyasilerin gözünde bu karar sadece ve öncelikle bir iktisadi nitelik taşımaktaydı. Britanya Ortak Pazara, yani Avrupa’da gelişen bir piyasaya kolay katılma olanağına sahip olmuştu. Oysa AB bunun çok ötesinde bir siyasal, toplumsal ve kültürel gündemlere sahipti. Bu gündemlerle karşılaştıkça Britanya siyaseti büyük ölçüde zorlanmaya başlamıştır. Bu kez Thatcher’in başını çektiği Muhafazkar Parti hizbi başından itibaren Britanya’nın AB içerisinde daha fazla siyasal bir birlik olarak gördüğü uygulamalara direnç göstermeye başladı.

Kendisini demokrasinin beşiği olarak gören, siyasal meşruluğu Parlamento’nun egemenliğine dayayan bir siyasal sisteme sahip olan Britanya, Avrupa’nın çok dalgalı demokrasi performansı gösteren ülkelerine her zaman kuşku ile yaklaşmıştır. Özellikle Muhafazakârların gözünde Avrupa’daki ülkelerin ihtilallerle, savaşlarla ve demokratik rejim çöküntüleriyle dolu tarihi onları Britanya’ya oranla daha az demokratik meşruluğa ve istikrara sahip kılmıştır. Britanya Muhafazakârları kendi demokrasi düzeylerini Avrupa’nın istikrarsız demokrasilerinin düzeyine indirmeyi kabullenmediklerini sistematik olarak ifade etmişlerdir.