KARAR MODELLERİ

Benzetimin modern anlamda kullanımı, 1940 yılı sonlarında John Von Neumann ve Stanislaw Ulam’ın çalışmalarına Monte Carlo Benzetimi adını vermeleri ile başlamıştır. 1950’li yıllara gelindiğinde, iş bilgisayarlarının gelişimi ve işletme yönetiminde kullanımı ile benzetim bir yönetim aracı olarak gelişim göstermiştir.

Benzetim yönteminin sahip olduğu avantajlar şunlardır:
• Benzetim yöntemi esnek ve kolay bir çözüm yöntemidir.
• Benzetim yöntemi, hem analiz hem de tasarım aracıdır.
• Benzetim yöntemi yöneticilere değişik alternatifleri değerlendirme olanağı verir.
• Benzetim, zaman boyutu üzerinde tam denetim sağlar.
• Benzetim tekrarlanan bir süreçtir. Benzetim modeli kurma özel bir eğitim gerektirir ifadesi dezavantajdır.

Benzetim çalışmasının aşamaları şunlardır;
• Problemin tanımlanması,
• Modelin formüle edilmesi,
• Modelin geçerliliğinin sağlanması,
• Uygulama,
• Çıktıların elde edilmesi
• Benzetim verilerine dayanan kararların alınması.
Denemelere yardımcı olma benzetim çalışma aşamalarından biri değildir.

Deneysel tasarımda, modelin, gerçek sistemi belli düzeyde bir güvenirlikte yansıttığına karar verildikten sonra, sıra denenecek alternatif senaryoların belirlenmesine gelir. Bu aşamada deney sayısı, modeli çalıştırma süresi ve deneyin tekrarlanma sayısı belirlenmelidir.

Modellerin, bir düşünceye yardım etme, haberleşmeye yardımcı olma, eğitime hizmet etme, tahmin etme, denemelere yardımcı olma gibi fonksiyonları bulunmaktadır. Kesin ifadeye ulaşma modellerin fonksiyonlarından biri değildir.

Dışsal değişkenler, sistemin davranışını etkileyen fakat kendileri sistemden etkilenmeyen değişkenlerdir. Çevresel veya kontrol edilemeyen değişkenler olarak da adlandırılırlar. Bir günde bir banka şubesine gelen müşteri sayısı, her müşteri için işlem zamanı dışsal değişkenlere örnek olarak verilebilir. Bu değişkenlerin değerleri ya analizci tarafından ya da sistem dışındaki etkilerle belirlenir. Eğer değişkenlerin değeri analizci tarafında belirleniyorsa bu durumda denetlenebilir, bağımsız ve girdi değişkeni olurlar; eğer sistem dışındaki etkiler bu değeri belirliyorsa bu durumda denetlenemeyen ve girdi değişkeni olurlar. Sistem ve çevresi arasında etkileşim varsa dışsal değişken bir çıktı değişkeni olabilir.

Bütünleşik çıktı değişkenleri bir zaman periyodundan diğerine sistemin durumu hakkında bilgi veren değişkenlerdir. Rassal değişkenler, analiz yapanlara olasılıklı bir yapıya sahip sistemin davranışını belirlemede yardımcı olan değişkenlerdir. Deterministik değişkenler, araştırmacının istediği amaca ulaşmada ihtiyacı olan bilgiyi sağlayacak tek değerli tahminleri içeren değişkenlerdir. Politika değişkenleri, yönetimin kararlarına bağlı olarak değişen ve yönetimin üzerinde kontrol sağlayabildiği değişkenlerdir. Dışsal değişkenler, sistemin davranışını etkileyen fakat kendileri sistemden etkilenmeyen değişkenlerdir.

İlişkiler, sistem, sistemin alt sistemleri, sistemin bilesenleri, değişkenler ve parametreler arasındaki bağlantılardır. Varsayımlar, modelin çözümü için gerekli olan kabullerdir. Kısıtlar, değişkenlerin değerlerindeki sınırlandırmalardır. Ölçütler, sistemin hedef ve amaçlarının ve bunların ne şekilde değerlendirileceğinin bir durumudur. Parametreler ise analiz öncesi belirlenen ve analiz boyunca sabit kalan değerlerdir.

Müşteri varlık, bekleyen müşteri sayısı- durum değişkeni, mevduat hesabı açma- faaliyet, müşterinin bankaya varışı-olay, meşgul vezne sayısı-durum değişkeni ifadeleri doğru bileşenlerdir.

Ortalama sistem zamanı=(Müşterilerin sistemde geçirdiği toplam süre)/(Toplam müşteri sayısı)=(4+6+5+7+3) / 5=5’dir.

Farklı sistem türlerinin benzetim yoluyla modellenmesinin dört ana amacı vardır. Bunlar; Bir sistemin çalışması hakkında anlayışlar kazanma, sistemin performansını geliştirmek için işletim ve kaynak politikaları geliştirme, uygulamadan önce yeni sistemi test etme ve mevcut sistemi bozmadan sistem hakkında bilgi toplama. Sistem geri yüklemesi bu amaçlardan değildir.

Benzetin çalışmasının ilk aşaması problemin tanımlanmasıdır. Problemin tanımlanması aşamasında modellenecek olan sistemin özellikleri belirlenmeye ve böylelikle sistemin işleyiş mantığı anlaşılmaya çalışılır. Problemin doğru bir biçimde tanımlanmış olması yapılacak benzetim çalışmasının başarısını doğrudan etkileyeceğinden son derece önemlidir. Yapılacak olan araştırmanın öncelikle tanımı yapılır, sınırları çizilir ve bağımlı-bağımsız değişkenler, bu değişkenler arasındaki ilişkiler belirlenir. İyi bir tanımlama yapabilmek için sistemin elemanlarına ilişkin veriler toplanır, incelenir ve modelde kullanılabilir ölçülere dönüştürülür.

Bir benzetin çalışmasında çıktıların elde edilmesinden önceki aşama uygulama aşamasıdır. Uygulama aşamasının başarısı, kendinden önceki aşamaların başarısına bağlıdır. Bu başarı, analistin nihai olarak modeli kullanacak kişiyi benzetim çalışmasının tamamına ne kadar dahil ettiği ile doğru orantılıdır. Eğer modeli kullanacak olan kişi sürecin her aşamasına dahil olur, modelin doğasını ve çıktılarını anlar ise, uygulamanın etkinlik olasılığını arttırmış olur. Aksine, model ve varsayımları kullanıcı tarafından anlaşılmaz ise, benzetim modelinin geçerliliğine rağmen uygulama muhtemelen başarısız olacaktır.

Bir sistemi anlamak ve analiz etmek için sistemin bileşenlerinin neler olduğunun bilinmesi gerekir. Birbirinden farklı birçok sistem mevcut olsa da, genel olarak her bir sistemin bileşenleri benzetim modeli açısından ele alındığında; varlıklar, özellikler, faaliyetler, olaylar ve durum değişkenlerinden oluşmaktadır.

Bir sistemin ya da bir sürecin yapısının anlaşılabilirliğini arttırmak, davranışlarını kontrol etmek ve gelecek davranışlarını tahmin etmek amacıyla oluşturulan sistemin ya da sürecin basitleştirilmiş temsiline model denir. Modelin amacı, karar vericilere sistemi, sistemin alt sistemlerini ve bunlar arasındaki ilişkileri, sistemin çalışma prensiplerini anlama konusunda yardımcı olmaktır. Modellerin, düşünceye yardım etme, haberleşmeye yardımcı olma, eğitime hizmet etme, tahmin etme, denemelere yardımcı olma gibi fonksiyonları bulunmaktadır.

Bir benzetim modelini oluşturan unsurlar; bileşenler, değişkenler, parametreler, ilişkiler, varsayımlar, kısıtlar ve ölçütlerdir.

Bir sistemi anlamak ve analiz etmek için sistemin bileşenlerinin neler olduğunun bilinmesi gerekir. Birbirinden farklı birçok sistem mevcut olsa da, genel olarak her bir sistemin bileşenleri benzetim modeli açısından ele alındığında; varlıklar, özellikler, faaliyetler, olaylar ve durum değişkenlerinden oluşmaktadır.

Benzetim yöntemi ile modelleme son derece etkili olurken, yol açtığı bazı maliyetler ve taşıdığı riskler de söz konusudur. Bunlar model kurma maliyeti, kodlama maliyeti, benzetim çalıştırmaları ve çıktı analizidir. Donanım maliyeti bunlar arasında değildir.

Benzetim modelleri, zamanın belirli bir anında veya aralığında bir sistemin durumunu inceleme olanağı sağlayan modellerdir. Kullanım alanları ve yapısal özellikleri bakımından benzetim modellerini üç grupta incelemek mümkündür. Bu modeller; statik ve dinamik benzetim modelleri, belirli ve olasılıklı benzetim modelleri ile kesikli olay ve sürekli sistem benzetim modelleridir.

Girdileri tesadüfi (rassal) olmayan benzetim modelleri belirli benzetim modelleri olarak adlandırılır. Belirli benzetim modelinde, girdi verisi ve başlangıç durumu tanımlandığında gelecekte gerçekleşecek tüm durumlar belirlidir. Bir belirli benzetim modeli kaç defa çalıştırılırsa çalıştırılsın daima aynı sonucu üretecektir. Belirli benzetime, stok problemleri ve vardiya planlarının benzetimini oluşturmak örnek olarak verilebilir.