KARAR DESTEK SİSTEMLERİ - Deneme Sınavı - 15

İnsan zekâsına öykünerek bilgisayar donanım ve yazılım olanakları üzerine inşa edilmiş, akıl yürütme ve öğrenme yeteneği olan yöntemler yapay zekâ (YZ)dır. Yapay zekâ, bazı yerlerde insan zekâsı yerine kullanılmakla beraber, insan zekâsının tamamlayıcı ve yükseltici bir parçası olarak değerlendirilmelidir.

Son yirmi yılda, çok değişik ve büyük ölçekli problemlerin çözülmesinde başarıyla uygulanmış ve genellikle doğal olaylardan esinlenilmiş bir dizi stokastik algoritma ortaya atılmıştır. Metasezgisel (metaheuristics) yöntemler de denen bu yaklaşımların en önemlilerinden biri evrimsel (evolutionary algorithms) algoritmalar adıyla bilinen yaklaşımdır. Genetik algoritmalar (genetic algorithms) ise bir tür evrimsel algoritma olup, pek çok başarılı uygulamayla beraber anılmaktadır.

Bir işletme içindeki çalışanların görüşlerini paylaşmaları, öğretmeleri ve diğerlerinden öğrenmeleri ile yöntembilgisinin kurumsal yayılımı sağlanabilir. Bir kurumun geçmiş
deneyimlerinden yararlanabilme yeteneği var ise ancak o zaman öğrenen bir kurumun
varlığından söz edebiliriz. Bir kurumun öğrenen bir kurum olup olmadığını anlamanın
yolu aşağıdaki koşulların gözlenmesidir.

1. Problemleri sistemli bir şekilde çözme,
2. Problem çözmede yaratıcı olmak,
3. Geçmiş deneyimlerinden öğrenme,
4. Diğer işletmelerin eniyi uygulamalarından yararlanma,
5. Bilgilerin kurumsal zeminde aktarılmasını hızlı ve etkin bir şekilde gerçekleştirme.

Yapay Zeka’nin ne olduğunu anlamak için ilk olarak zeki olmanın işaretleri olarak düşünülen yeteneklere bakılması gerekir. Bunlardan bazıları aşağıda sıralanmış olmakla beraber eksiksiz böyle bir liste oluşturmak oldukça zordur.
• Deneyimlerden öğrenme veya deneyimleri anlama,
• Belirsiz veya çelişkili mesajlardan anlam çıkarma,
• Yeni bir duruma hızlı ve başarılı bir şekilde cevap verebilme,
• Problem çözmede akıl yürütmeyi kullanma,
• Kafa karıştıran durumların üstesinden gelme,
• Sıradan rasyonel yollarla yorum ve çıkarsama yapma,
• Bilgiyi kullanarak çevreyi kullanma,
• Düşünme ve akıl yürütme,
• Bir durumda farklı bileşenlerin göreceli öneminin bilincinde olma.

Düşük maliyet: YZ’nin taşınabilme ve paylaşılabilmesindeki kolaylıklar, yararlanma maliyetini hızla düşürmektedir. İnsanların sunduğu uzmanlık hizmetleri genellikle pahalıdır. Örneğin, uzman bir doktorun muayene ve tedavi ücreti takdir edilen uzmanlık düzeyi ile orantılıdır. Bir doktorun eriştiği uzmanlık düzeyine gelmesi on yıllarla ölçülür. Sözkonusu sürenin doktorun hizmetine maliyet olarak yansıması kaçınılmazdır.

İnsan beyninin çalışma prensiplerinden yararlanan ve beyindeki sinirsel yapıyı taklit ederek problemleri çözmeyi amaçlayan yöntemler, sinirsel hesaplama (neural computing) olarak adlandırılır. Temel işleme ünitesi nörondur. Bir dizi nöron, katmanlar (layers) halinde gruplanır ve birbirlerine bağlanır. Beynin bu basitleştirilmiş modeline yapay sinir ağı denir. Yapay sinir ağı oluşturulurken, girdiler ve çıktılar için girdi ve çıktı katmanları tanımlanır. Ayrıca bu iki katman arasında ara veya gizli katmanlar kullanılabilir. İki nöron arasındaki bağlantının ağırlığı, sinir ağının içerdiği yöntembilgisidir. Denetimli (supervised) veya denetimsiz (unsupervised) öğrenme için kullanılabilir. Denetimli olması halinde, eğitim veri setlerinden yararlanılır. Eğitim veri setleri, hangi girdiler için hangi çıktıların doğru yanıt olduğunu içerecek şekilde oluşturulur. Öğrenilecek konunun derinliği ve kapsamı veri setlerinin tasarımına yansıtılmalıdır. Denetimli öğrenme, sınıf aralıkları önceden belirlendiğinde, verinin ait olduğu sınıfın belirlenmesine yönelik iken; denetimsiz öğrenme, verilerin kümelenmesinde olduğu gibi doğru yanıtın önceden bilinmediği durumlarda uygulanır. İşletmecilikte en yaygın kullanıldığı yerler arasında yatırım kararları, finansal  ararlar, iflas tahmini ve hisse senedi piyasasındaki al-sat kararları yer alır.

Genetik Algoritmanın Adımları

A.1 Başlatma: Belirli bir sayıda rassal kromozomlardan bir popülasyon oluştur. En fazla koşulacak iterasyon (jenerasyon) sayısını belirle.
A.2 Değerlendirme: Kromozomların uyum değerlerini hesapla.
A.3 Durma: En fazla koşulacak iterasyon sayısı aşıldı ise dur. Aksi halde A.4’e git.
A.4 Seçim ve kopyalama: Kromozomlardan incelemeye değer olmayanları sil. Mevcut kromozomlardan katkısının daha fazla olacağı düşünülenlerin kopyalarını türet.
A.5 Çaprazlama: Mevcut çözümlerin kendi aralarında eşleştirilmesine ve bazı parçalarını birbirlerine aktararak daha iyi çözümlerin oluşmasına zemin hazırla.
A.6 Mutasyon: Kromozomda rassal değişiklikler yaparak daha iyi özelliklerin dolayısı ile daha iyi çözümlerin keşfedilmesine fırsat ver. A.2’ye dön.

Genetik Algoritmanın Adımları

A.1 Başlatma: Belirli bir sayıda rassal kromozomlardan bir popülasyon oluştur. En fazla koşulacak iterasyon (jenerasyon) sayısını belirle.
A.2 Değerlendirme: Kromozomların uyum değerlerini hesapla.
A.3 Durma: En fazla koşulacak iterasyon sayısı aşıldı ise dur. Aksi halde A.4’e git.
A.4 Seçim ve kopyalama: Kromozomlardan incelemeye değer olmayanları sil. Mevcut kromozomlardan katkısının daha fazla olacağı düşünülenlerin kopyalarını türet.
A.5 Çaprazlama: Mevcut çözümlerin kendi aralarında eşleştirilmesine ve bazı parçalarını birbirlerine aktararak daha iyi çözümlerin oluşmasına zemin hazırla.
A.6 Mutasyon: Kromozomda rassal değişiklikler yaparak daha iyi özelliklerin dolayısı ile daha iyi çözümlerin keşfedilmesine fırsat ver. A.2’ye dön.

Karar analizi; bir karar problemi karşısında karar vericileri yönlendirecek her türlü
yöntem ve bilginin kullanımına yönelik çabaların bütünüdür.

Bankacılık sektöründen müşterilerin kredi başvurusunu derecelendiren bir finansal analitik örneği şu servisleri sunmaktadır:
• Müşterinin kredi notunu hesaplamak,
• Kredi isteğini otomatik olarak kabul veya reddetmek,
• Müşteriye güvenle verilebilecek kredi üst limitini hesaplamak,
• Verilecek kredi için uygun faiz oranı ve ödeme koşullarını belirlemek.

Raporların en yaygın kullanım amaçları arasında şunlar sayılabilir:
• Tüm departmanların beklenen performansta çalıştığından emin olmak,
• Durum bilgisi gereksinimini gidermek,
• Analiz ve araştırmaların sonuçlarını sunmak,
• Yetkilileri bir konuda harekete geçmeye ikna etmek,
• Kurumsal bir bellek oluşturmak.

Raporlar üç başlıkta gruplanabilir:
(i) Performans Gösterge Raporları: Birçok işletme, performanslarını, çıktıların ölçümüne dayalı göstergelerle (metrics) yönetir. Anahtar performans göstergelerinin (KPI-key performance indicators) doğru belirlenmesi, performans gösterge raporlarının önemini arttıracaktır.
(ii) Gösterge-Paneli (Dashboard) Raporları: İşletme analitiği ve karar destek sistemleri için çok tercih edilen raporlama türüdür. Otomobillerin gösterge panellerine veya uçakların kokpitlerine benzer bir görünümde bilgisayar ekranlarında performans göstergelerinin gerçek zamanlı izlenebilmesini sağlar. Performansın düzeyine göre kırmızı turuncu ve yeşil renklerle etkili ve hızlı bir performans takibi ve değerlendirmesi gerçekleştirilebilir.
(iii)Kurumsal Karne Tarzı (Balanced Scorecard) Raporlar: Bir kurumun bütünsel başarısında katkılarına göre departman ve birimlerin notlanmasını içerir.

Raporlar üç başlıkta gruplanabilir:
(i) Performans Gösterge Raporları: Birçok işletme, performanslarını, çıktıların ölçümüne dayalı göstergelerle (metrics) yönetir. Anahtar performans göstergelerinin (KPI-key performance indicators) doğru belirlenmesi, performans gösterge raporlarının önemini arttıracaktır.
(ii) Gösterge-Paneli (Dashboard) Raporları: İşletme analitiği ve karar destek sistemleri için çok tercih edilen raporlama türüdür. Otomobillerin gösterge panellerine veya uçakların kokpitlerine benzer bir görünümde bilgisayar ekranlarında performans göstergelerinin gerçek zamanlı izlenebilmesini sağlar. Performansın düzeyine göre kırmızı turuncu ve yeşil renklerle etkili ve hızlı bir performans takibi ve değerlendirmesi gerçekleştirilebilir.
(iii)Kurumsal Karne Tarzı (Balanced Scorecard) Raporlar: Bir kurumun bütünsel başarısında katkılarına göre departman ve birimlerin notlanmasını içerir.

Raporlar üç başlıkta gruplanabilir:
(i) Performans Gösterge Raporları: Birçok işletme, performanslarını, çıktıların ölçümüne dayalı göstergelerle (metrics) yönetir. Anahtar performans göstergelerinin (KPI-key performance indicators) doğru belirlenmesi, performans gösterge raporlarının önemini arttıracaktır.
(ii) Gösterge-Paneli (Dashboard) Raporları: İşletme analitiği ve karar destek sistemleri için çok tercih edilen raporlama türüdür. Otomobillerin gösterge panellerine veya uçakların kokpitlerine benzer bir görünümde bilgisayar ekranlarında performans göstergelerinin gerçek zamanlı izlenebilmesini sağlar. Performansın düzeyine göre kırmızı turuncu ve yeşil renklerle etkili ve hızlı bir performans takibi ve değerlendirmesi gerçekleştirilebilir.
(iii)Kurumsal Karne Tarzı (Balanced Scorecard) Raporlar: Bir kurumun bütünsel başarısında katkılarına göre departman ve birimlerin notlanmasını içerir.

Kurumsal raporlama sistemlerinin bileşenleri, her işletme için farklılık göstermekle beraber en yaygın olanları şunlardır:
• Çevrimiçi kayıt işleme (online transaction processing-OLTP): İşletme faaliyetlerine ilişkin gerçek kayıtlarının anında kurumsal veritabanlarına aktarılması ve saklanmasıdır. Kurumsal kaynak planlama sistemleri, POS (Point-of-Sale) sistemler, web sunucuları, RFID okuyucular OLTP örnekleridir.
• Veri sunumu: İşletme veritabanlarından bilgileri raporlama sistemine aktarmakla yükümlü sistemdir.
• Veri göçerimi (extract, transform, load-ETL): Bu aşamada verilerin kalite ve formata uygunluğu denetlenir ve düzenlenir.
• Veri depolama (data storage): Veri ve metaverilerin (metadata) saklandığı yerdir. Bir işlem tablosu ortamı olabilmekle beraber genellikle bir veri ambarı veya veri marketi olarak kullanılan bir ilişkisel veritabanı yönetim sistemidir.
• İşletme Kuralları (business logic): İşletme kayıtlarından performans göstergelerinin, kurumsal karnelerin ve gösterge panellerinin nasıl oluşturulacağına ilişkin işletme kurallarının bütünüdür.
• Yayınlama (publication): Raporların çoğaltılması ve dağıtılmasını içeren sistemdir.
• Güvence: Raporlama sistemi doğru bilginin, doğru yerde ve doğru zamanda olacağını garantilemelidir.

Görselleştirme, bilginin (veri ve durum bilgisi) keşfedilmesine yol açan görsel özellik ve olanaklardan yararlanmaktır. Söz konusu olanakların başında tüm türleriyle grafikler, haritalar, çizimler, kurumsal karneler, gösterge panelleri, görsel simülasyon ve animasyonlar gelmektedir.

Görselleştirmede yararlanılan temel bileşenler arasında çizgi grafiği (line chart), çubuk grafiği (bar chart), pasta grafiği (pie chart), dağılım grafiği (scatter plot) ve kabarcık grafiği (bubble chart) ilk gelenlerdir. Özel amaçlı bazı grafikler arasında ise histogram (histogram), gantt diyagramı (gantt chart), pert diyagramı (pert chart), haritalar (maps), kurşun grafiği (bullet graphics), ısı haritaları (heat map), vurgu tablosu (highlight table), radar grafiği (radar graphics) ve ağaç haritası (tree map) sayılabilir.

Performans gösterge panellerinin ortak özelliklerinden bazıları şunlardır:
• Görselleştirme araçlarından yararlanmaları,
• Kullanımının çok kolay olması ve olabildiğince bak-ve-hisset (look-and-feel) özelliği taşımaları,
• Farklı veri kaynaklarından gelen bilgilerden yararlanabilmeleri,
• Paneldeki bilgilerin ayrıntılarına inebilmeyi (drill-down) desteklemeleri.

Sürdürülebilir kurumsal zekâ için gerekli yaklaşımlar şunlardır:

İşletme çalışanlarının kollektif olarak verimlilik, kalite ve süreç iyileştirme amacıyla sahip oldukları bilgileri ve yöntemleri kalıcı ve görünür kılma ve kurumsal çapta kullanıma sunma çabalarının bütününe yöntembilgisi yönetimi adı verilir.