Türkiye’de Afet ve Acil Durum Yönetiminde Sivil Toplum Kuruluşlarının Yeri ve Rolleri

Birleşmiş Milletlerin (BM) 2011 yılında yayınlanan “Dünyada Gönüllülüğün Durumu” raporunda afetlerde gönüllülük konusuna ayrı bir yer ayrılmış ve afetlerdeki gönüllülük unsuruna yeni bir bakış açısı kazandırılmıştır. Bu rapora göre gönüllülük faaliyetleri sadece afet anı ve hemen sonrası dönemdeki kurtarma ve yardım çabaları ile sınırlı kalmamalı, afet öncesi dönemdeki hazırlık çalışmaları ve afet sonrası dönemdeki onarım ve hayatın normale dönmesi çabalarına da katkıda bulunmalıdır.

“Hyogo Eylem Çerçevesi 2005-2015” (Hyogo Framework for Action 2005- 2015) ile ortaya konan inisiyatifin amacı ulus ve toplulukların afetlere karşı esnekliğini inşa etmektir. Bu eylem planı ile sık sık afetlerle karşı karşıya kalan toplulukların (communities) savunmasızlığının azaltmasında en etkili yöntemin halkın kendi kendine yetebilmesi için kendi içinde örgütlenmesi ve bu bağlamda yerel ağların temin edilmesi olduğu kabul edilmiştir. Afet öncesi dönemde gerek STK’ların gerekse devlet kurumlarının vatandaşı krize hazırlıklı hale getirmeye yönelik çabalarının değerini ortaya koyan bu raporda afet öncesi dönemde yapılacak çalışmalar sayesinde afetin maddi ve manevi zararlarının en aza indirgenebileceği belirtilmektedir. Buna göre öncelikle tehlikeler ve risk grupları belirlenerek erken uyarı sistemlerinin kurulması, önlenebilecek insan kaynaklı afetler ve krizlerin önlenebilmesi için önlemler alınması, risk gruplarının kendini koruma, afet anı ve hemen sonrasında kendi ihtiyaçlarını karşılama gibi yönlerden eğitilmeleri afetlerin zararlarını azaltmada büyük faydalar getirecektir (Dünya’da Gönüllülüğün Durumu Raporu, 2011: 74).

Hyogo Çerçevesinin son yılı olan 2015 sonrasının değerlendirildiği Birleşmiş Milletler konferansı 18 Mart 2015 tarihinde Japonya’nın Sendai şehrinde toplanmıştır. Afet Riski Azaltma Konulu Birleşmiş Milletler Dünya Konferansı esnasında 2015-2030 yılları için yeni bir çerçeve belirlenmiştir. Böylece 2015 sonrası sürecin nasıl yönetileceğine karar verilerek “2015-2030 Sendai Afet Riski Azaltma Çerçevesi” BM Üye Ülkeleri tarafından kabul edilmiştir. 2015 yılı sonrası için bir yol haritası çizen Sendai Çerçevesinin 4 ana önceliği 7 hedefi bulunmaktadır (www.unisdr.org, 2018 ). Bu 4 ana öncelik aşağıdaki gibidir (Sendai Framework, 2018: 9-20): 1. Afet riskinin anlaşılması ve bilgi paylaşımı, vatandaşların afet riskleri ile ilgili yeterince bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi; 2. Afet riskini yönetebilmek için Afet Risk Yönetişimini güçlendirmek, bu amaçla açık bir strateji, güçlü kurumlar, kanun ve bütçeye sahip olmak; 3. Afet riskinin azaltılması için dirençliliğe (resilience) yatırım, kayıpları önleyen ve azaltan önlemlere kamusal ve özel yatırımlar yapılması; 4. Etkili müdahale ve daha iyisini inşa etmek için afet hazırlıklarını geliştirmek.

2015 yılı sonrası için bir yol haritası çizen Sendai Çerçevesinin 7 hedefi bulunmaktadır (www.unisdr.org, 2018 ). Sendai Çerçevesinin 7 hedefi aşağıdaki gibidir (Sendai Framework, 2018:7-8):

1. Küresel can kaybı sayısını 2030 yılına kadar önemli ölçüde azaltmak,

2. Küresel seviyede afetten etkilenen insan sayısını 2030 yılına kadar önemli ölçüde azaltmak,

3. Gayri safi yurtiçi hasıla açısından afetlerin neden olduğu doğrudan ekonomik kayıpları azaltmak,

4. Altyapının zarar görmesini ve temel hizmetlerin aksamasını 2030 yılına kadar önemli ölçüde azaltmak,

5. Ulusal ve yerel afet riski azaltma stratejileri olan ülkelerin sayısını 2020 yılına kadar önemli ölçüde artırmak,

6. Bu çerçevenin uygulanabilmesi için uluslararası işbirliğinin artırılması ve gelişmekte olan ülkelere destek olunarak 2030 yılına kadar bu ülkelerin ulusal düzeyde bu çerçeveye katılımını sağlamak;

7. Afet risk analizleri ve ilgili bilgiler ile erken uyarı sistemlerine kamusal erişimin 2030 yılına kadar önemli ölçüde artırılması.

Devlet örgütü dışında, birtakım siyasal, kültürel, ekonomik ve sosyal faaliyetleri yürüten gönüllü kuruluşlara sivil toplum adı verilmektedir (Kalaycıoğlu 1998: 111-114).

Sivil örgütlenmenin esasında dostluk, arkadaşlık, birlikte bir şeyler başarma duygusu, kolektiftik ve insanların gönüllü olarak bir araya gelerek bir takım işler başarmaya çalışması gibi etkenler vardır. Bir sinerji ve iş birliği duygusunu içeren sivil toplum, insanların tek tek başaramayacakları şeyleri beraber yapması anlamına gelmektedir. Bu anlamda, sivil toplum, birlikteliği, gönüllülüğü ve dayanışmayı temsil etmektedir.

Skinner’a (1992: 75) göre sivil toplum örgütleri afetlere yönelik olarak aşağıdaki rolleri yüklenebilirler:

• Bu örgütler, halkı afetleri önleme ve zararlarını azaltma çalışmalarına katılma konusunda teşvik edebilirler;

• Afetlere yönelik çalışmalarda halk ile devlet arasında aracı rolü üstlenebilirler;

• Yerel veya ulusal düzeyde araştırma, eğitim ve yardım gibi uzun vadeli aktiviteler gerçekleştirebilir, bu amaçla resmi kurumlarla işbirliği yapabilirler;

Uluslararsı Arama Kurtarma Danışma Grubu (The International Search and Rescue Advisory Group) INSARAG 1985 Meksika depremi ve 1988 Ermenistan depreminde birlikte faaliyet gösteren, alanında uzman uluslararası USAR ekiplerinin inisiyatiflerinin ardından 1991 yılında oluşturulmuştur. INSARAG, Birleşmiş Milletler- BM çatısı altında faaliyet gösteren afet yöneticileri, devlet memurları, sivil toplum kuruluşları (STK’lar) ve Şehirde Arama Kurtarma (urban search and rescue) USAR faaliyetleri uygulayıcılarından oluşan bir hükümetler arası insani ağ olup, yetkisi dahilinde Uluslararası Afet Zararlarının Azaltılması Stratejisinin (ISDR) uygulanmasına katkıda bulunur.

INSARAG’ın amacı, ortak kılavuz ve metodolojilere uygunluk temelinde ulusal ve uluslararası USAR ekipleri arasında verimliliği, artan kaliteyi ve eşgüdümü destekleyerek hayat kurtarmaktır. INSARAG’ın rolü ise çökmüş yapıların bulunduğu acil durumlarda afetten etkilenen bir ülkeyi desteklemek için etkili ve ilkeli uluslararası USAR yardımını hazırlamak, seferber etmek ve koordine etmek; uluslararası, bölgesel, alt bölgesel ve ulusal seviyede kapasite geliştirmeyi desteklemektir (https://istanbul.afad.gov.tr/tr, 2018).

INSARAG’ın öncelikli amacı özellikle depremlerden ve diğer afetlerden kaynaklanan büyük yıkımın yaşandığı ve acilen arama kurtarma çalışmaları gerçekleştirmesi gereken ülkelere yardım amacıyla örgütlenen çeşitli uluslararası USAR ekipleri arasında koordinasyon ve iletişimi sağlamaktır.

1868 Yılında “İstanbul Mecruhin-i Askeriye İane Cemiyeti” (Yaralı ve Hasta Askerlere Yardım Derneği) adıyla kurulan, daha sonra 1877 yılında “Osmanlı Hilal-i Ahmer Cemiyeti”, Cumhuriyetin ilanından sonra 1935 yılında Atatürk’ün teklifi ile “Türkiye Kızılay Cemiyeti” adını alan Kızılay derneği; kurulduğu günden bu yana gerek olağan gerekse olağanüstü dönemlerde muhtaç insanların yardımına koşmaktadır.

Türk Kızılayı, Uluslararası Kızılay-Kızılhaç Topluluğu’nun temel ilkelerini paylaşır. Bu 7 temel ilke; insanlık, ayrım gözetmemek, tarafsızlık, bağımsızlık, hayır kurumu niteliği, birlik ve evrensellik ilkeleridir (Türk Kızılayı Stratejik Planı 2010-2015: 16).

Misyonunu “Proaktif bir kurum olarak afetlerde ve olağan dönemde ihtiyaç sahipleri ve korunmasızlara yönelik yardım sağlamak, toplumda yardımlaşmayı geliştirmek, güvenli kan teminini gerçekleştirmek ve zarar görebilirliği azaltmak.” şeklinde ortaya koyan Türk Kızılay’ı vizyonunu ise “Türkiye’de ve dünyada, insani yardım hizmetinde model alınan, insanların en zor anlarında yanındaki kuruluş olmak.” olarak özetlemektedir (https://kizilay.org.tr, 2018).

AKUT’un misyonu “Dağ ve doğa koşullarında meydana gelen kaybolma ve kaza olaylarında, deprem, sel gibi doğal afetlerde ve büyük kazalarda, tamamen gönüllü olarak, amatör bir çalışma ve profesyonel bir yaklaşım ile, başı dertte olan kişilere en kısa sürede ulaşmak, yardım için gereken uygun koşulları yaratmak, doğru arama ve kurtarma çalışması yaparak, kazazedelere temel ilkyardım desteğini sağladıktan sonra emniyetli ortam koşullarına nakillerini sağlamak, bu tür olaylarda can kaybını en aza indirmek ve arama kurtarma konularında toplumu bilgilendirmek” şeklinde ifade edilmektedir.

Dernek Tüzüğü’nün 3. Maddesine göre AKUT’un Yurt içi ve yurt dışında faaliyetleri özetle aşağıdaki gibidir:

• Doğa sporlarında, doğal afetlerde ve sair arama-kurtarma gerektiren tüm olaylarda veya kazalarda gönüllü olarak çalışmak, bu konuda alınan ihbar ile arama-kurtarma operasyonunu başlatacak haberleşme zincirini oluşturmak,

• Eğitimli ve sertifikalı, üyeler yetiştirmek, operasyona katılacak üyelerin belirlenmesi ve sevki,

• Arama kurtarma eğitim veseminerleri vermek,

• Diğer sivil toplum kuruluşları ile işbirliği yapmak veya danışmanlık hizmeti vermek,

Sel ve su baskınına karşı alınması gereken önlemler aşağıdaki gibidir (www.afad.gov.tr, 2018): 1. Evin zemini yükseltilmedikçe ve güçlendirilmedikçe dere yatağına bina yapmaktan kaçınınız. 2. Çevredeki yeşil alanlar korunarak ve artırılarak erozyon ve sel önlenmelidir. 3. Sel tehlikesi bulunan eğimli yamaçlarda teraslama ve ağaçlandırma yapılmalıdır. 4. Çukur alanlarda binaların bodrum katlarına su basma tehlikesi yüksek olduğundan bu tür yerlerde bodrum yapılmamalı, su basman kotu yüksek tutulmalıdır. 5. Konutlar diğer afetlerde olduğu gibi sele karşı da sigortalatılmalıdır.

Sel anında yapılması gerekenler aşağıdaki gibi sıralanmaktadır (www.afad.gov.tr, 2018):

1. Pencere ve kapıları korumak için taşınabilir engeller yerleştirilebilir.

2. Suyla sürüklenen enkazın yönünü kum torbalarıyla değiştirerek konutunuzdan uzak tutabilirsiniz.

3. Bazı durumlarda bütün kapıları açarak suyun binanın içinden akmasına izin vermek çok daha iyidir; böylece su basıncının yapının taşıyıcı sistemine zarar vermesi önlenebilir.

4. Su yatağı ve çukur bölgeler hemen terk edilmelidir.

5. Sel bölgesini hemen terk ederek yüksek ve güvenli bölgelere gitmeli ancak asla sudan karşıdan karşıya geçmeye çalışılmamalıdır, çünkü su aniden derinleşebilir.

6. Elektrik kaynaklarından uzak durulmalıdır, elektrik çarpabilir!…

7. Özellikle geceleri, selin tehlikelerini görmek güçleşeceğinden daha dikkatli olunmalıdır.

8. Sel suları ayrıca kanalizasyon ve zehirli kimyasal maddeler de içerirler. Çocukların sel suları ile oynamasına müsaade edilmemelidir.

Ülkemizde, bulunduğumuz coğrafyanın jeolojik yapısı gereği hayatın bir parçası kabul edilen deprem afetine karşı da alınması gereken bir takım önlemler mevcuttur. Vatandaş olarak alınması gereken önlemler ve neler yapılması gerektiği aşağıdaki gibi sıralanabilir (https://abprojeyonetimi.com, 2018):

1. İnternet her ne kadar bilgi kirliliği yaratsa da özellikle AFAD ve kamu kuruluşları ile Akademik Kurulların (Üniversiteler) internet sayfaları bu anlamda en güvenilir ve doğru bilgiyi sağlayacaktır. Dedikodu ve asılsız bilgilere itibar etmemek krizin büyümemesi açısından son derece önemlidir.

2. Yaşadığınız bölgenin deprem yapısını ve muhtemel deprem senaryolarını bilimsel sitelerden araştırmak ülkemizin en ağır geçirdiği afet türü olarak depremden korunmak açısından faydalı olacaktır.

3. Mümkün ise oturmakta olduğunuz binanın fiziksel yapısını ve acil durumlarda kaçış imkanlarını öğrenmeye çalışın.

4. Evinizde kullandığınız mobilya, buzdolabı, gardırop gibi büyük eşyaları mümkün ise deprem anında devrilip size zarar vermemesi için duvara sabitleyin.

5. Ev içerisinde deprem anında sizin ve aile bireylerinizin sığınabileceği yaşam alanları tespit edin (mutfak tezgahı önü, çamaşır makinası önü, sağlam ise çalışma masası altı gibi). Hangi aile bireyinin hangi alanda yer alacağını ve burada cenin pozisyonunda durulacağı konusunu da aile bireylerinizle paylaşın.

6. Kendiniz ve aile bireyleriniz için mutlaka bir afet çantasını sürekli hazır ve kolay ulaşılabilir bir yerde muhafaza ediniz. Aile bireylerinizi toplayarak olası bir depremde neler yapılması gerektiğini ve nasıl davranacağınızı ve gerekirse göçük altında mahsur kalınması durumunda sesimizi duyurabilmek için neler yapmamız gerektiğini anlatın.

7. Her şeyden önce sakin olmalı ve panik yapmadan en uygun zamanda en doğru yoldan binadan çıkmak için fırsat kollamalıyız. Asla asansör kullanılmamalı, deprem sırasında imkanımız varsa doğalgaz ve elektrik gibi tehlike yaratacak sistemleri kapatmalıyız.

Bir bina genel olarak aşağıdaki durumlarda dışa tahliye edilebilir (Gürer, 2011: 6):

• Yangın anı

• Deprem sonrası

• Patlama sonrası

• Sel/su baskını öncesi ve anı

• Kimyasal kazalar (bina içerisindeki)

• Terör/bomba tehdidi (bina içerisindeki)

• Heyelan tehlikesi

acil durumlarda binadan çıkma, yani “dışa tahliye” esnasında uyulması gereken bazı temel kurallar vardır. Bu kurallar aşağıdaki gibi sıralanmaktadır (Gürer, 2011: 7):

• Koruyucu giysiler vesağlam ayakkabılar giyin.

• Afet ve Acil Durum Çantanızı yanınıza alın.

,• Önceden belirlenen toplanma yerine ulaşın.

• Önceden belirlenen tahliye uygulamasına uyun. Eğer tahliye anında imkân varsa şunlar da yapılmalıdır:

• Elektrik, su ve doğalgaz vanalarını kapatın.

• Tanıdıklarınıza nereye gittiğinizi haber verin.

• Yalnız yaşayan, yaşlı ve engelli komşularınıza yardımcı olun.

• Evcil hayvanlarınız için önlem alın.

• “Tehlike geçti” değerlendirmesi gelene kadar binaya tekrar hiçbir nedenle girmeyin