Nükleer Kazalarda Kriz Yönetimi

Atom çekirdeklerinin parçalanması yani “fisyon” işlemi sonucu açığa çıkan yüksek enerji, barışçıl amaçlarla nükleer enerji santrallerinde enerji üretimi amacıyla kullanılabildiği gibi, kitlesel yıkıcı etkisi olan nükleer silahlara da dönüştürülebilmektedir.

Nükleer tesislerde radyasyonun kontrol dışına çıkması ya da atıklardaki radyoaktivitenin kontrol dışına çıkarak tesis çalışanlarına, halka ve çevreye zarar verecek oranda yayılması “nükleer kaza” olarak tanımlanır

Dünyada deneyim edilmiş en önemli kazalar olan Fukişima ve Çernobil kazaları, soğutma sistemlerinin devre dışı kalmasıyla meydana gelmiştir.

Kendi sınırlarımıza yakın komşu ülkelerde, doğrudan tehdit oluşturabilecek, çoğu eski Sovyet teknolojisi ile yapılmış 55 (Ermenistan 1, Bulgaristan 2, Romanya 2, Ukrayna 15, Rusya 31, Macaristan 4) nükleer enerji tesisi bulunmaktadır.

Önemli nükleer riskler;

• Nükleer santrallerde meydana gelebilecek kazalar,

• Nükleer atıkların oluşturduğu riskler,

• Nükleer santrallere düzenlenebilecek saldırılar,

• Terör örgütleri tarafından nükleer atıkların kirli bomba olarak kullanılması

Nükleer kaza nedenleri arasında, araç ve ekipmanların arıza yapması başta olmak üzere, teknik nedenler, organizasyondan kaynaklanan nedenler ve insan kaynaklı nedenler ön plana çıkmaktadır. Bununla birlikte, doğal afetlerde nükleer tesislerde kaza riskini arttırır

Dünya tarihinde, 1957 Windscale (İngiltere), 1979 Three Mile Island (ABD), 1986 Çernobil (Sovyetler Birliği) ve 2011 Fukişima (Japonya) gibi önemli nükleer kaza örnekleri bulunmaktadır.

Nükleer santrallerde üretim süreci boyunca oluşan atıklar önemli riskler oluşturur. Nükleer santrallerde yakıt havuzları, atık depolama alanları ve kullanılmış yakıt yeniden işleme tesisleri ciddi riskler barındırır. Atıklarla ilgili en büyük risk, kullanılmış yakıtlardadır. Kullanılmış yakıt önceki haline göre, çok daha sıcak ve yaklaşık bir milyon defa daha fazla radyoaktifite barındırır. Barındırdığı radyoaktif izotopların bozulma ömürleri yüzlerce yıl sürer ve risk oluşturur.

Nükleer santraller, başka bir ülke tarafından hedef alınabileceği gibi terörist gruplarında hedefi olabilir. Nükleer saldırı tehdidi, soğuk savaş döneminde ülkelerin birbirlerinin nükleer tesislerini hedef alması olarak algılanırken, günümüzde ise en büyük tehdit, terörist örgütlerinin nükleer tesislere saldırmasıdır.

Kirli bombalar, konvansiyonel patlayıcılara entegre edilen radyoaktif materyalin patlatılarak dağıtılması üzerine kurgulanmıştır. Bu yöntemde, radyoaktif materyal yüksek konvansiyonel patlayıcılar (dinamit ya da TNT) ile bir araya getirilerek kullanılır. Bu tip patlamalar, bir nükleer patlama içermemesine rağmen, ortama yaydığı radyasyondan dolayı kirli bomba olarak adlandırılır.

Amaç, patlama ya da sonrasında çıkacak yangın ile radyoaktivitenin atmosfere taşınması, insan sağlığı ve çevre üzerinde olumsuz etki yaratmasıdır.

Nükleer olaylar oluşturdukları riske göre “Uluslararası Nükleer ve Radyolojik Olay Ölçeği Sistemi (INES)” ile değerlendirilirler. INES, Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı (UAEA) ve OECD Nükleer Enerji Ajansının işbirliği ile geliştirilmiş ve 1989 yılında başlatılmıştır.

Nükleer krizlerde hazırlık çalışmaları, öncelikle insanların radyasyondan zarar görmemesi için önlemlerin hızlı ve etkin bir şekilde devreye sokulması üzerine yapılmalıdır. Hazırlık çalışmaları, risk yönetimi çalışmalarının devamı niteliğindedir. Çalışmalarda yaşanmış deneyimler ve uluslararası kamuoyunun deneyimlerle oluşturduğu kuralların rehberliği oldukça önemlidir

Hazırlık çalışmalarının temel amaçları aşağıdaki gibidir;

• Nükleer krize karşı zarar azaltmaya yönelik eylemleri mümkün olduğunca hızlı devreye sokmak,

• Mümkün olduğu ölçüde, tesis çalışanlarını ve halkı radyasyonun erken etkilerinden korumak,

• Mümkün olduğu ölçüde, toplumu radyasyonun geç etkilerinden korumak

Nükleer kriz yönetimi ile ilgili planlamalar, üç basamakta değerlendirilmelidir. Öncelikle her nükleer tesisin bir eylem planı olmalı, bununla birlikte yerel ve ulusal eylem planları oluşturulmalıdır. Nükleer tesislerin eylem planları, radyasyon salınımın engellenmesi, kontrol altında tutulması, özellikle çevre ve halk üzerindeki zararın azaltılması, olağandışı durumların ilgili kurumlara bildirimi, tesis çalışanlarının korunması, kurtarma ve acil sağlık hizmetlerinin planlanmasını kapsar. Nükleer tesislerin kendi iç işleyişi ile ilgili acil eylem planları, kılavuzları ve prosedürleri hazır olmalı, bu belgelerde sorumluluklar ve roller belirlenmiş, süreçler tanımlanmış olmalıdır. Yerel ya da bölgesel düzeydeki acil eylem planlarında, birinci öncelik halkın radyasyondan korunması olmalıdır. Bölgesel planlar, bölge halkı için barınma, temiz gıda ve suyun sağlanması, hijyen koşullarının sağlanması, tahliye ve sağlık hizmetlerinin sağlanmasını kapsar. Ulusal planlar, özellikle sorumluluk sahibi birçok kurumun üst düzeyde entegre bir yanıt verebilmeleri için düzenlemeleri ve kriz durumuna ulusal kaynakların seferberliğini planlamaktadır. Ulusal planlar aynı zamanda zararın büyüklüğünü önlemeye yönelik uluslararası işbirlikleri üzerine kurgulanır.

Acil durum izleme sistemi, nükleer tesislerden, radyoaktif madde veya radyasyonun anormal düzeyde serbest bırakılması durumunda, çevredeki radyasyon hakkında zamanında bilgi edinmek adına, anlık çevre dozunun izlenmesi için kurulur. Acil izleme aktiviteleri olan, havadaki doz oranının ölçümü, radyoaktif maddelerin havadaki konsantrasyonunun ölçümü, çevresel numunelerin toplanması ve ölçümü gibi faaliyetleri yürütecek, eğitimli personelin olması gerekir.

Personele verilmesi gereken eğitim müfredatı ve programları personelin rol ve sorumluluğuna göre değişebilmekle birlikte, aşağıdaki temel bilgiler eğitim programlarında yer almalıdır.

• Nükleer tesislerde ki güvenlik önlemleri ve işleyişi,

• Nükleer krizlerde yapılması gereken zarar azaltma çalışmaları ve çalışmalarda kullanılan özel ekipmanların kullanımı,

• Radyasyondan korunma yolları, koruyucu ekipmanların kullanımı, radyasyonun sağlık üzerine etkileri,

• Radyasyon ölçüm yöntemleri ve cihazların kullanımı,

• Radyasyona maruz kalma durumunda ilkyardım müdahalesi.

Topluma yapılacak olan eğitimlerde başlıca aşağıdaki konular yer almalıdır.

• Nükleer tesislerin güvenliğini sağlamak için alınan tedbirler de dahil olmak üzere acil durumlarda oluşan tehlikelere karşı alınan zarar azaltma çalışmaları,

• Uyarı sistemleri, haberleşme ve iletişim yolları,

• Radyasyondan korunmanın temel yolları,

• Radyasyon taramaları,

• Maruz kalma durumunda yapılması gerekenler,

• Barınma türleri,

• Kitlesel olarak yapılacak olan eylemler,

• Gıda ve su güvenliği,

• Başvuru ve bilgi merkezleri,

• Ulaşım ve tahliye planları

Nükleer kriz tatbikatları aşağıda ki başlıkları kapsamalıdır;

• Acil bildirim ve iletişim tatbikatı; nükleer tesislerde olağandışı durumlarda, kriz merkezi, yerel ve ulusal yönetim birimleri ve tesis yönetiminin organizasyonunun sınanmasını kapsamaktadır.

• Acil müdahale tatbikatı; bir kaza bildiriminden sonra alınması gereken zarar azaltma, kurtarma ve korunma eylemlerinin değerlendirilmesini kapsamaktadır.

• Haberleşme ve acil eylem organizasyonlarına halkın katılımının sağlanarak yapılan tatbikat çalışmaları; müdahale kurumlarının ve halkın, iletişim ve acil eylem planlarındaki rol ve sorumluluklarının sınanmasını kapsamaktadır.

• Bölgesel müdahale birimlerinin bütünleşik tatbikatları; müdahalede görev alacak afet yönetim birimi, itfaiye ve acil sağlık birimlerinin koordinasyonlarını arttırmaya yönelik çalışmaları kapsamaktadır.

• Ulusal tatbikatlar; ulusal kuruluşların ve tüm aktörlerin katılımı sağlanarak, gerçekleşebilecek senaryolar üzerinden yürütülen tatbikat çalışmalarını kapsamaktadır

Kriz yönetim merkezi tüm müdahale eylemlerinin yönetildiği komuta merkezidir. Bu merkezin sorumlulukları;

• Müdahale planlarını yapmak ve eylemlerinin çeşidine karar vermek,

• Sivil halkı riskten korumak için eylemler geliştirmek,

• Ek destek ve yardım talepleri için kaynak sağlamak,

• Birlikte görev yapan müdahale ekiplerinin koordinasyonunu sağlamak,

• Müdahale kurumları arası iletişim faaliyetleri sağlamak,

• Halkı bilgilendirmek olarak sıralanabilir