Afet Yönetimi

a. Afetler belirli bir bölgede meydana gelmekte iken; afet yönetimi, genellikle, söz konusu bölge ile sınırlı kalmamaktadır.

b. Afet yönetimi, afetlerin büyük bir kısmı doğal kaynaklı olduğu için, günümüzde küresel düzeyde bir ilgi gören çevre sorunları ile birlikte ele alınmalıdır.

c. Afet zararlarının azaltılması stratejileri geliş- tirilirken; kimlerin, hangi afetten ve neden zarar görebilecekleri ulusal, bölgesel ve yerel düzeyde açıkça saptanmalıdır.

d. Ekonomik verimlilik, ekonomik özendiriciler ve serbest pazar güçleri devletin ortaya koyduğu sosyal sorumluluk bağlamında toplumun sağlık, korunma ve refahı için bir araya getirilmedir.

e. Afet zararlarının artmasına yol açıcı nitelikteki gelişme politikaları ve stratejileri değiştirilmelidir.

Afet öncesi, afet anı ve afet sonrası

“Afet Öncesi” safhası, “zarar azaltma (mitigation)”, “önceden hazırlık (preparedness)” ve “erken uyarı (early warning)” olmak üzere üç aşamadan oluşmaktadır.

“Afet Öncesi Safhası”nın ilk aşaması olan “Zarar Azaltma” aşaması; olası bir afet riskinin önlenmesi ya da bu mümkün değilse doğurabileceği zararların minimize edilebilmesi için gereken tüm çalışmaların gerçekleştirildiği aşamadır.

Zarar azaltma aşamasını “önceden hazırlık” aşamasını da kapsayacak şekilde ele alan Nateghi-A.’ya göre zarar azaltma stratejileri ana hatları ile iki kategoriye ayrılmaktadır (Nateghi-A., 2000: 205):

a. Hazırlık: Erken uyarı sistemlerini geliştirmek, kriz planları hazırlamak ve afetlerde kurtarma hizmetlerinde kullanılacak kaynakları geliştirmek/artırmak.

b. Önleme/zarar azaltma çalışmaları: Uzun vadede afet riskini ve afetten etkilenme ihtimalini (vulnerability) azaltmak ve bu çalışmaları kalıcı hale getirmek.

• Afetlerde uygulanacak mevzuatın gözden ge- çirilmesi, mevcut afet senaryoları sürekli olarak güncelleştirilmeli, gerekli hallerde ilgili kurumların yasal düzenlemeler yapması sağlanmalıdır.
• Büyük kentler başta olmak üzere yerleşim bölgelerindeki yapılaşma ile ilgili yasal düzenlemeler değişen ve gelişen şartlar göz önünde bulundurularak yeniden düzenlenmeli, mevcut binaların afet tehlikesine karşı güçlendirilmesi, yeni yapılaşmalara dönük belirli standartların geliştirilerek uygulamaya konulması sağlanmalıdır.
• Afet riski ile ilgili çalışmaların gerçekleştirilmeli, bu amaçla afet tehlikesi ile karşı karşıya bulunan bölgelerin belirtildiği haritalar güncelleştirilmeli, hangi bölgelerin ne tür afetlere maruz kalabileceği saptanmalıdır.
• Afet zararlarının azaltılması çalışmaları bilimsel esaslara dayandığı için ihtiyaç duyulan konularda bilimsel araştırma ve geliştirme çalışmaları üniversitelerin desteği ile yürütülmeli, sonuçlanmış çalışmalar zaman kaybedilmeden uygulamaya konulmalıdır.
• Toplumu oluşturan her kesim afet zararlarının azaltılması ve afetlerden korunma konularında topyekûn eğitimden geçirilmelidir.
• Bu eksikliğin giderilmesini amaçlayan eğitim çalışmaları kapsamında, afetler ile ilgili temel bilgilerin okul öncesi dönemden başlamak üzere, tüm eğitim müfredatına konulması; devlet ve özel radyo ve televizyonların belli yayın sürelerinin afetlerin ele alındığı bilimsel yayınlara tahsis edilmesi gibi çok yönlü stratejiler geliştirilmelidir.

a. Özel sektör örgütlerinin bu çalışmalarda birden çok kamu kuruluşu ile muhatap olma durumunda kalması ve bunun sonucunda çalışmaların bürokratik işlemlere boğulması;

b. Özel sektör örgütlerinin kısa vadeli kara yoğunlaşma ve afetlerin uzun vadeli maliyetlerini görmezlikten gelmesi sonucu, bu çalışmalara gereken önemi vermemesi;

c. Afetlerin meydana gelmesinde ve zararları- nın boyutlarında “insan faktörü”nün rolü- nün bilinmemesi veya önemsenmemesi.

• Afet meydana geldikten sonra uygulanacak olan kurtarma ve acil yardım planlarının merkezi ve yerel düzeyde geliştirilmesi;

• Kurtarma faaliyetlerinde görev alacak birinci dereceden sorumlu personelin tatbikatlar aracılığıyla can kurtarma ve afet zararlarını azaltma konularında eğitilmesi;

• Afet esnasında ve hemen sonrasında ihtiyaç duyulacak kritik kaynakların envanterinin çıkarılması;

• Gerektiğinde bölge teçhizat merkezleri kurulması ve kritik malzemelerin stoklanması;

• Afet sonrası çalışmalarda görev alacak sorumlu kuruluşlar arasında gerekli anlaşmaların yapılması ve yetki alanlarının belirlenmesi,

• Alarm ve erken uyarı sistemlerinin kurulması, işletilmesi ve geliştirilmesi

a. Plan, değişik durum ve koşullarda uygulanabilmesi için, gerçekçi standartlara dayalı, fonksiyonel, esnek ve kolay uygulanabilir nitelikte olmalıdır.

b. Afetin türüne ve büyüklüğüne göre afet safhalarının kapsadığı zaman dilimi ile her aşamadaki faaliyetlerin detayları değişim gösterdiği için, planlamada afet türleri ayrı ayrı göz önünde bulundurulmalıdır.

c. Planlar süreklilik arz etmeli ancak belirli aralıklarla, yeterli personel ve kaynağın sü- rekli hazır olup olmadığı göz önünde bulundurularak, gözden geçirilip güncelleştirilmelidir.

d. Afet planlamasında yeterli eleman ve ekipman yaşamsal önem taşıdığı için bu faktörleri finanse edecek mali kaynakların planlarda yer alması gerekir.

e. Planlar gerek afet öncesinde ve gerekse afet sırasında alınacak önlemlerin ve yapılacak çalışmaların gerektirdiği etkili yönetim ve koordinasyonun sağlanmasına yönelik düzenlemeler içermelidir.

f. Özellikle yerel ve bölgesel düzeyde hazırlanmış planların daha geniş bir alanda uygulanabilmesi, verimli ve etkin olabilmesi için diğer yerel/bölgesel kuruluşlarla koordinasyon halinde bulunulmalıdır.

g. Koordineli afet planlaması çalışmalarında sadece yöneticilerin değil, planların öngördüğü faaliyetlere katılacak bütün sorumlu personelin yer alması gerekir.

h. Planlar potansiyel afetleri, muhtemel afet bölgelerini, bu bölgelerde yaşayan nüfusu ve yapılaşmayı açıkça tanımlamalı, kabul edilebilir risk standartları geliştirmeli ve gerçekçi fayda-maliyet analizlerine dayanan zarar azaltma stratejileri içermelidir.

i. Her zaman pratik teoriden farklı özellikler arz ettiği için, belirli aralıklarla gerçekleştirilecek tatbikatlarla planların pratiğe uygunluğu test edilmelidir.

a. Kim ya da hangi kurum uyarıyı yapacaktır?

b. Hangi afet türü toplumu tehdit etmektedir?

c. Tam olarak hangi coğrafi bölge tehlike ile karşı karşıyadır?

d. Afetin meydana gelme olasılığı nedir? Meydana gelmesi konusunda kesin belirtiler varsa, ne zaman meydana gelecektir?

e. Özel önlemlerin alınmasını gerektiren yüksek afet riski taşıyan bölgeler var mıdır?

f. Hangi spesifik koruyucu önlemler alınmalıdır?

• Mümkün olan en fazla sayıdaki insanın hayatının kurtarılması ve sağlıklarına kavuşmalarının sağlanması;

• Söz konusu afetin yol açabileceği yeni tehlike ve risklerden afetzedelerin can ve mallarının korunması;

• Afetten etkilenen toplulukların hayati ihtiyaçlarının mümkün olan en kısa zamanda karşılanması ve afet bölgesindeki sosyal hayatın mümkün olan en kısa zaman dilimi içinde normale dönmesi için gerekli çalışmaların yapılması, 

a. Afet sırasında yapılacak ilk ve en önemli iş panik ve karmaşanın önlenmesidir.

b. Bu aşamadaki resmi veya gayr-ı resmi bü- tün faaliyetler belirli siyasa ve prosedürler doğrultusunda ve belirli bir kurum veya kuruluşun liderliğinde gerçekleştirilmelidir.

c. İletişim siyasasının kurtarma ve ilkyardım aşamasındaki çalışmaların ayrılmaz bir parçası olduğu unutulmamalıdır.

d. Bu aşamada gerçekleştirilecek çalışmalarda ilk öncelik afetzedelerin yaşamlarını kurtarmak ve kurtarılanların yaşamlarının devamlılığını sağlamaya; ikinci öncelik ise, ileride gerçekleştirilecek olan afet bölgesindeki toplumsal yaşamı iyileştirme ve yeniden inşaya dönük çalışmaları kolaylaştırıcı ön çalışmalar yapmaya verilmelidir.

e. Görünürdeki yaralılara öncelikle yardım edilmeli, özel kurtarma tekniği gerektiren yaralılara ise gelecek eğitimli ve tam teçhizatlı kurtarma ekipleri tarafından kurtarılıncaya kadar sağ kalmaları için, ilk yardımda bulunulmalı ve psikolojik telkin yapılmalıdır

f. Afet bölgesinde derhal bir “Kriz masası” oluşturulmalı, buraya sağlıklı bilgi akışı sağlanmalıdır. Afetin boyutları, ölü ve yaralı sayıları kriz masası tarafından en seri şekilde ve gerçekçi olarak belirlenmeli, ilgili makamlara bildirilmeli, yardım talepleri buna göre yapılmalıdır.

g. Kriz masaları kamuoyunu doğru bilgilendirmeli, kamuoyuna karşı açık ve dürüst olunmalı, açıklamalarda tutarsızlık - panik - endişe olmamalı, yalana veya “yorum yok!” şeklindeki ifadelere başvurulmamalıdır. Kamuoyunun bilgilendirilmesi amacıyla oluşturulacak medya iletişim merkezlerinde kriz masalarına gelen bilgiler değerlendirilmeli, kamuoyuna duyurulması gerekenler önceden belirlenmiş basın sözcüleri tarafından duyurulmalıdır. Basın toplantıları mümkünse periyodik olarak gerçekleştirilmeli, bu mümkün değilse her toplantıda bir sonraki toplantının tarihi duyurulmalıdır. Ayrıca, her afet türünün ayrı bir iletişim yöntemi gerektireceği ger- çeği unutulmamalıdır.

h. Kargaşa yaşanmaması için, gelecek kurtarma birimlerinin konuşlanacağı alanlar önceden belirlenmeli; hangi nitelikte ekiplerin geldiği belirlenmeli; söz konusu ekiplere afet bölgesini iyi tanıyan kılavuzların eşlik etmesi sağlanmalı; şayet ekipler yabancı ülkelerden gelmiş ise tercüman sağlanmalı; ekiplerin mümkün olduğu kadar süratle afet bölgesine geniş ve etkin bir şekilde yayılması ile ekipler arasında koordinasyon sağlanmalıdır.

i. Enkaz kaldırma ile enkaz altından canlı kurtarma faaliyetleri birbirine karıştırılmamalıdır. Zira her iki faaliyetin gerektirdiği uzmanlık ve ekipman farklıdır.

j. Afetten etkilenen bütün halk topluluklarının ihtiyaç duydukları temel hizmetlerin sunulması mümkün olan en kısa zamanda gerçekleştirilmelidir.

k. Son olarak unutulmamalıdır ki; gelişmiş ya da azgelişmiş bütün toplumlar, bir afet meydana geldiğinde mevcut bütün kaynak ve personelin kurtarma ve ilkyardım çalış- malarını yürütmek için seferber edilmesini yerel ve merkezi yönetimlerden beklerler.

a. Afetzedelerin sağlam kalmış kamu binaları- na veya özel olarak bu amaç için hazırlanmış tesislere yerleştirilmesi;

b. Çadır veya benzeri, çok kısa sürede kurulabilecek barınaklarda barındırılmaları.

a. Toplanan yardımların afet bölgeleri dı- şında başka yerlere kaçırılmasına engel olunmalıdır.

b. Afet bölgesine ulaştırılan yardımların gerçek ihtiyaç sahiplerine dağıtılmasına çalışılmalı; belirli kişi, aile veya ideolojik gruplara da- ğıtılmasına engel olunmalı; bu amaçla ihtiyaç sahiplerinin belirlenmesi ve yardımların onlara ulaştırılmasında taşra yöneticileri ile bölgedeki halktan seçilecek temsilciler birlikte çalışmalıdırlar.

c. Afet yardımları organize edilirken, özellikle gıda ve giyim yardımlarında ülke insanı kimi zaman iyi niyetle kimi zaman da art niyetle işe yaramaz, giyilemeyecek durumdaki giyecekler, son kullanma tarihi geçmiş veya hemen tüketilmesi gereken taze yiyecekler, son kullanma tarihi geçmiş ilaçlar gönderme yoluna gitmektedir. Bunun sonucu olarak çoğu yardım malzemesi kullanılamadan atılmaktadır. Böyle bir olumsuzlukla kar- şılaşılmaması için yardım kampanyalarını düzenleyen kuruluşlar, yapılacak yardımların hangi nitelikleri taşıması gerektiği konusunda yardımseverleri bilgilendirme ve yönlendirmelidir.

d. Merkezi veya yerel yönetimin iyi niyetle yardımların dağıtımı işini muhtarlara bı- raktığı, ancak kimi muhtarların dağıtımda kendi yandaşlarını kolladığı uygulamada görülmektedir (Geray, 1977a: 112). Bunun önlenmesi, yardım dağıtma işinin muhtarların tekeline bırakılmaması ile mümkündür.

e. Merkezi ve yerel yönetimlerin sivil toplum kuruluşlarının sadece insani amaçlarla dü- zenledikleri yardım kampanyaları ile yardım dağıtma ve sağlık hizmeti sunma gibi faaliyetlerini engelleyici değil, bilakis destekleyici ve kolaylaştırıcı tutum sergilemeleri gerekir.

f. TSK’nin tugay ve daha üzerindeki her biriminde görev yapan lojistik subayları yardım dağıtma işini profesyonel olarak bilen uzmanlardır. Bu uzmanlardan yararlanılması yoluna gidilmelidir.

g. Afet olayının afetzedeler üzerinde psikolojik etkileri bulunduğu ve kimi zaman agresif tutumlar sergileyebilecekleri yetkililer tarafından unutulmamalı; yardım dağıtımı, asayişin sağlanması, vb. faaliyetlerde gü- venlik güçlerince afetzedelere karşı baskıcı bir tutum sergilememelidir (Karancı v.d., 1996: 282 - 283). Bunun gerçekleşebilmesi için güvenlik güçleri olağan dönemlerde gerekli eğitimden geçirilmelidir.

h. Merkezi ve yerel yönetimlerin, yardımların afet bölgesine zamanında ulaşmasını ve yaralıların ilgili sağlık kurumlarına sevkini sağlamak için, koordineli bir çalışma içinde bulunmaları gerekir.

a. Mevcut kurum ve kuruluşların tam kapasite ile çalıştırılması, yeni örgütlerin oluşturulması yoluna gidilmemesi;

b. Afetin türüne ve niteliğine göre değişik mekanizmaların oluşturulması ve mevcut sistemin bu mekanizmalar doğrultusunda çalışması (Afetin yol açtığı zarar çeşitli sektörleri etkilemişse kurumlar arası bir örgütlenme, zarar sadece bir sektörü etkilemişse bu kez kurum içi bir örgütlenme yoluna gidilmelidir);

c. Afet yönetimi faaliyetlerini yürütecek birim veya koordinasyon komitesinin başkanı karar verme yeteneği yüksek ve bölge yöneticilerinin benimseyeceği biri olmalı;

d. Afete ilişkin kurumsal düzenlemeler olabildiğince basit ve anlaşılır olmalı;

e. Afet sonrası gerçekleştirilecek çalışmalarda yoğunlaşma kısa ve orta vadeli hedeflere yoğunlaştırılmalı, anlık veya çok uzun vadeli hedeflerin gerçekleştirilmesine çalışılmamalıdır.

Herhangi bir afet meydana geldikten sonraki uzun vadede daimi iskân ve normal yaşama geçiş ile ilgili önlemlerin alınması gerekmektedir (Geray, 1977b: 110). Bu önlemler, afet yönetimi sürecinin son safhası olan “Afet Sonrası” safhasını oluşturmaktadır. Ana hatlarıyla;

• Afetin doğurabileceği ekonomik ve sosyal kayıpların en düşük düzeyde kalmasının ve yaraların bir an önce sarılmasının sağlanması;

• Afetten etkilenen topluluklar için güvenli ve gelişmiş yeni bir yaşam çevresinin oluşturulması, faaliyetlerini içeren (Ergünay, 1996: 269) “Afet Sonrası” safhası bu kısımda; “iyileştirme (rehabilitation)” ve “yeniden inşa (reconstruction)” aşamaları olmak üzere iki başlık altında ele alınmaktadır.

a. Başka bölgelerde geçici iskân,

b. Afet bölgesi içinde toplu barınma,

c. Geçici barınaklar.

• Başka amaç için yapılmış binalarda afetzedelerin barınma amacıyla yaşamaları güç olmaktadır;

• Söz konusu binalar geçici iskân süresince asli fonksiyonlarını yerine getirmemektedir;

• Afetzedeler bu binaları gelişigüzel kullanarak onlara zarar vermektedirler;

a. Ölüm ve yaralanmaların yol açtığı işsizlik ve üretim kayıpları;

b. İşyeri ve üretim tesislerinin geçici veya sürekli kapanması nedeniyle uğranılan hizmet kayıpları;

c. Sağlık, eğitim ve diğer devlet hizmetlerinin kesilmesi veya aksaması nedeniyle uğranılan hizmet kayıpları;

d. Tüm sektörlerde kısa veya uzun süreli işletme kayıpları nedeniyle uğranılan gelir kayıpları;

e. Dolaylı etkilerle üretim veya can kaybının yol açtığı pazar kaybı, arzın durması ve talebin yükselmesinin yol açtığı fiyat artışları.

a. Potansiyel afet tehlikesinin önlenmesi ya da azaltılması;

b. Afet etkilerinin azaltılması;

c. Ana afete bağlı olarak meydana gelen yangın, patlama, toprak kayması gibi ikincil afetlerin önlenmesi;

d. Afet sonrası hızlı ve etkin kurtarma ve iyileştirme çalışmalarının kolaylaştırılması;

e. Afet sonrası yeniden yerleşme ve yapılanma faaliyetlerinin kolaylaştırılması.

a. İleride meydana gelebilecek afetler sonrasındaki zararlar azaltılabilir;

b. Afetin bir felaketler zinciri olarak genişlemesi önlenebilir veya hafifletilebilir;

c. Kurtarma ve ilkyardım çalışmaları kolaylıkla yürütülebilir;

d. Afet sonrası yeniden inşa, onarım ve bakım çalışmaları daha hızlandırılabilir