KAMU ETİĞİ

Etik, “insanlar arasındaki ilişkilerin temelinde yer alan değerleri, ahlaki bakımdan iyi ya da kötü, doğru ya da yanlış olanın niteliği ve temellerini araştıran felsefe dalı”dır. Bununla birlikte etik, kimi zaman tümüyle ‘ahlak’ karşılı­ğı olarak da kullanılmaktadır. Etik, insan ve insan gruplarının törel ilişkilerini, değer sorunlarını ele alan bir felsefe dalı olmanın yanında, günümüzde daha yaygın bir kullanım kazanarak ör­gütsel yaşam içinde ‘kendine özgü değer ve normlara vurgu yapan’ kuşatıcı bir kavram özelliğindedir.

 Etik ve ahlak arasındaki kavramsal ayrım, etiğin daha genel olarak ahlakı konu alan bir özellikte ve ahlak felsefesi olmasıdır. Ahlak toplumsaldır; bireyden önce var olur, bireyden sonra da varlığını sürdürür. Birey belli bir ahlak sistemi içinde doğar ve belli ölçülerde onun ürünü ya da parçası olarak kendisini gösterir. Ah­lakın özelliği; onun kökeni, yaptırımı ve işlevi bakımından toplumsal niteliğidir.

Etik konusundaki çalışmalar kendi içinde birkaç grupta toplanabilir. Bunlar; betimleyici yani tanımlayıcı etik, normatif etik, meta etik ve uygulamalı etik ola­rak ayrımlanabilir.

Tanımlayıcı etik, ahlaki görüş ve inanışlarla ilgili olgusal öner­melerden oluşur.

Normatif etik kural olarak benimsenecek davranışların neler olacağını ve bunların neden kabul edilebilir olduğuyla ilgilenir.

Meta etik, ahlaki kavramların anlamları üzerinden mantıksal analizlere yönelerek, ahlak bilgisinin temelini ve yapısını araştırır.

Uygulamalı etik toplumun belli bir alandaki güncel sorunlarıyla ilgilenir, somut durumlara vurgu yapar. Bunun da gerisinde evrensel anlamda benimsenen ilke ve standartlar bulunur.

Kamu eti­ği de uygulamalı etik alanlarından birisidir. Kamu etiğinde tartışma odağı; kamu­sal hizmet üretiminde bulunanlar ve bunların uyması beklenen kurallardır.  

Hukuk, etiğin ilgili olduğu kavramlardan birisi olarak, bütün toplumu kuşa­tan ve yönlendiren kurallar sistemidir. Bunlar, bireylerin birbirleriyle ve toplumla olan ilişkilerini düzenleyen, uyulması kamu gücüyle güvence altına alınan ku­rallardır. Hukukun amacı, toplumda adaleti gerçekleştirerek, toplumsal birlik ve güven duygusunu güçlendirmektir. Yaptırımlar, hatayı ya da yanlış olanı cezalandırdığından, etik değerler hukuk yoluyla korunabilir. Ancak her etik ihlali hukuk­ta yer bulamaz. Bu durumda toplum vicdanı harekete geçer. Vicdan, etik yargıları yaptırıma gerek duymadan koruyup gözetir. Etik değerler kültürel niteliklidir ve kendiliğinden oluşur, zamanla da hukuk ku­ralına dönüşürler. Bu noktada hukuk, etik kurallar üzerine oluşturulan bir sosyal yapı olarak görülebilir (Bravo, 2009). Bununla birlikte hukuk ve etik arasında yakla­şım farkı vardır. Çünkü hukuk var olan kurallar bağlamında “nelerin yapılacağını”, etik ise “nelerin yapılması gerektiğini” ortaya koyar. Hukuk adaleti gerçekleştirmek­le ilgiliyken, etik doğru olana ulaşmayla ilgilidir.

Kamu yönetimi, kamusal siyasalarının yaşama aktarılabilmesi için gerekli etkinlikleri düzenleyip yürütmekle görevli sistemdir.

Klasik kamu yönetimine yönelik toplumsal eleştiriler, geçmişten bu yana arta­rak süregelmektedir. Tanımını Max Weber’de bulan bürokratik örgütlenme düze­ni, kamusal örgütlerde denetimi öne çıkarmış, disiplin, baskı ve sıkı denetim kültürünü beslemiştir. Geleneksel kamu yönetimine yöneltilen eleştiriler arasında; sonuçtan çok girdiyi öne çıkaran denetim odaklı anlayışa bağlı olarak, esneklikten yoksunluk yanında, yaratıcılık, girişimcilik ve katılımcılık gibi kurumsal dinamiz­mi artıracak

Yeni kamu yö­netimi anlayışı, en basit deyimiyle, özel sektöre ilişkin yönetsel anlayış, yaklaşım ve tekniklerin kamu yönetimine uygulanması ve kamuda özel sektör kültürüne eş bir kamu kültürü yaratılmasını anlatır. Kamu yönetimin bir büyük işletme olarak ele alan söz konusu anlayışın özü; işletmeciliğe ilişkin değer, ilke ve uygulamala­rın kamu yönetimine aktarılması ve yeni bir kamu kültürü yaratılmasıdır. Yeni kamu yönetimi anlayışıyla; piyasa temelli, yatay ve esnek yapılanmaya dayanan, aşırı hiyerarşiden arınmış, kamusal hizmetlerin daha yerel ölçekte yürütülmesi öngörülmektedir. Bu dönüşümün öteki ayağında ise iş güvencesi ve görevde kal­ma ölçütlerinin performans odaklı olarak yapılandırılmasına yönelik uygulama­lar ile kamu işleyiş sisteminde yozlaşmaya set çekecek daha etik bir kültür yaratma çabası yer almaktadır.

Etik kod: Doğru davranışa ilişkin belirlenen ilke ve standartlardır. Etik kodlar, kamu görevlisinin uygun karar ve davranış konusuna düşünmesini sağlama, etik dışı davranışları açığa çıkarma, kamu yönetiminde sürdürülebilir etik yönetim felsefesini yaygınlaştırma, etik davranışların özümsenip içselleştirilmesini kolaylaştırma ve kamu yönetimi üzerindeki dış denetimi güçlendirme amacına yöneliktir.

Kamu yönetiminde etik, toplumsal dürüstlüğü sağlama ve temiz toplum özlemine ulaşmada yönlendirici olmaktadır. Etik, kamu görevlilerinin kamu yararına aykırı davranışlarına set çekmede hem iç hem de dış denetim ögesidir.

Kamu etiği, kamu görevlisinin kişisel isteklerine set çekerek daha saydam, hesap verebilir bir kurumsal yapı ve işleyişe temel oluşturur. Yönetimde dü­rüstlük, adalet ve eşitlik gibi kavramlar bu yapı içinde gerçek anlamlarını bulur. Bu noktada kamu etiği, kamu yararının gerçekleşmesine dönüktür. Kamu yararı anlayı­şı, etik ilkeler setine; bu set de kamu yararının kökleşmesine yön verir. Böylece, etiğe bağlı bir yönetim; etkileşim içinde bulunduğu toplulukların destek ve güvenini sağ­lama, kuşkuları giderme, uygulamanın yasallığını pekiştirme olanağı vermektedir. Kamu­sal kaynaklar, toplumda yaratılan, yine topluma ait olan kazanım ve birikimlerdir. Bunların kullanılmasında kamu görevlisi keyfi davranamaz, tersine kamu yararını öne çıkarma konusunda daha özel bir yükümlülüğü vardır. Bu yükümlülük, onu her durumda görevsel sorumluluğu gereği etiğe bağlı hareket etmeye zorlayacak­tır.

Kamuda etiği önemli duruma getiren nedenler çeşitlidir. Bunların başında kamu gücünün daha etkili kılınması düşüncesi vardır. Etik ilkeler kamu gücünü kullanırken bir referans noktası olmakta, buna uygun olmayan karar ve uygulamaların ayırt ediciliği kolaylaşmaktadır. Kamu yararını güçlendirme anlayışı da kamu etiğine önemi artıran nedenlerden birisidir. Öte yandan, kamu yönetiminde güven açığını kapatmanın en önemli araçlarından birisi etik uygulamaların yay­gınlaştırılmasıdır. Bu nedenle etik düzenlemeler hükûmetlerin güven ve yöneti­şim açığını kapatma çabalarının bir parçası olmaktadır. Kamu etiği aynı zamanda çalışanlarda sorumluluk bilincini artırma özelliğindedir.

Kamu etik altyapısı ve kurumsal sistem bileşenleri şunlardır: Etik kültür oluşumunu destekleyen siyasal erk, etik alanında kurumsal yapı ve uygulamayı düzenleyen hukuksal yapı, kapsamlı biçimde tanımlanmış etik ilkeler, etik ihlallerine karşı etkin bir hesap verme ve yaptırım sistemi, etkili etik liderlik uygulamaları, kamu görevlilerinde mesleki yetkinlik ve etik bilinç geliştirmeye yönelik programlı sosyalizasyon uygulamaları, toplumun etik davranışlara yöne­lik ilgi ve duyarlık düzeyi, kamusal hizmet üretimini ve üretim sürecinde yer alan kamu görevlilerini denetleyen güçlü medya ve sivil toplum örgütleri, kamu ku­rumlarının kurumsal amaç ve hedeflerinde açıklık, bilinirlik.

Kural temelli etik yaklaşımı: Kuralcı sistemde, etik davranış değerleri ve ilkeler ayrıntılı biçimde düzenlenmekte, yaptırım türleri tanımlanmakta; sıkı bir izleme ve denetim düzeniyle etiğe bağlılık yaratılmaya çalışılmaktadır. Burada yapılan işgörenler üzerinde dış denetim yoluyla onları kurala uymaya zorlamaktır. Belir­tilen özelliği nedeniyle bu yaklaşım, ‘geleneksel yönetim’ modeline dayanmaktadır. Geleneksel kamu yönetimi yaklaşımlarının uygulandığı çoğu ülkede anılan yak­laşımın izleri görülebilir. Güçlü dış denetimin gerisine kamu çalışanlarına güven­sizlik vardır. Bu noktada, kural etiğine aşırı yönelimin bireysel/kurumsal yaratı­cılık üzerinde kimi sınırlayıcı etkiler yaratabileceğini söylemek gerekir. Etiğe aşırı bağımlılık, karar sürecinde kamu görevlisini korkak, kuralcı ve edilgin kılabilir.

Dürüstlük temelli etik yaklaşımı

Kuralcı ve dürüstlük karma etik yaklaşım modelinde, ülkeler bir yan­dan etik ilkeleri belirleyip etik dışı olana yaptırımlar getirirken; öte yandan da etik bilinç geliştirmeye yönelik eğitim ve danışmanlık hizmetleri sağlama yoluna gitmektedir. Bunların kapsamı ve niteliği, ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir.

Yönetsel etik, yöneticilere aldıkları kararlar, eylem ve işlemlerinde kılavuzluk yapan değer, ilke ve standartlardır.

Etik liderlik davranışları incelendiğinde birkaç ortak nokta öne çıkmaktadır. Bunlar; adiliyet, dürüstlük, eşitlik, tarafsızlık, güvenilirlik biçiminde sıralanabilir.

Etiğe bağlı yönetim anlayışı: Örgütsel başarı için konulmuş olan standartlar içinde iş yapmayı, dürüstlük ve adaletli olmak gibi temel değerlerden hiçbir koşul­da sapma yapılmaması gerektiğini savunur. Etik yönetim, etik standartlara bağ­lıdır. Her koşulda bunu önceleyerek, örgütsel yaşamı etik standartlar üzerinden güçlendirip düzenlemeyi amaçlar. Etik temelli yönetim, etik liderliği öne çıkar­maktadır. Yöneticilerde aranan temel özelliklerden birisi yüksek bilinç ve etiğe duyarlılıktır. Bu nedenle de etik temelli yöneticiler, işleri, etik kurallara bağlı ka­larak yüksek etik duyarlılıkla gerçekleştirme çabası içinde olurlar.

Etik karşıtı yönetim anlayışı: Yaklaşımını, etik standartlara bağlılığın çok ötesinde, bunları amaçlara ulaşmayı zorlaştıran bir çerçevede görür. Etiğe aykırı yönetsel yaklaşım, etik davranış ve standartlara karşı direnen, onları yok sayan anlayıştır. Esas olan sonuç, yani başarıya ulaşmaktır. Etik ise başarının önündeki engel olarak görülür. Bu görüşe göre, başarıya götüren en kestirme yol en iyi yoldur.

Etiğe ilgisiz yönetim anlayışı: Etik alana duyarsızlık vardır. Bu yaklaşım, gerekmedikçe etik değer ve ilkelere önem vermeyen, ‘oluruna bırakan’ yönetimi temsil eder. Yönetici eylem ve işlemlerin etik yanını önemsemez, davranışlarının başka­ları üzerindeki etkisi üzerinde fazla düşünmez. Bu tür yöneticilerin yönetimde keyfî davranış eğilimleri nedeniyle kimi zaman etik karşıtı yönetici tipine yaklaş­tıkları da olur. Kimi zaman da farklı baskı grupları karşısında etik ilkeleri sahiple­nip onlara sığınabilirler. Burada, sorun etik değer ve ilkelerin içselleştirilememiş olmasıyla ilgilidir.

Kamu yönetim örgütlerinde etik kültürün egemen kılınabilmesi üç aşamalı bir işlemsel süreçten söz edilebilir. Bunun ilk halkası, kamuya ve kuruma özgü değerlere açıklık kazandırarak etik ilke ve standartların tanımlanmasıdır. Etik bir ilke, kaynak anlamında gücünü kimsenin karşı çıkamayacağı değerlerden alır. Temel ilkelerin tanımlanması demek, yöne­timin varlık nedenini bilmesi, yapılacak uygulamalarda izleyeceği yaklaşımı bu misyonla uyumlaştırmak için dayanak oluşturması demektir. Sürecin ikinci adımı ise etik ilkelerin, yönetim sıradüzeninde yukarıdan aşağıya aşama aşama bütün yönetici ve çalışanlara aktarılması, herkesçe bilinir duruma getirilmesidir. Bu bir benimseme, içselleştirme ya da etik iklim yaratma aşamasıdır. Üçüncü adımda ise etik ilkeler seti ile uygulamalar arasındaki uyumun kurulup güçlendirilmesine yönelik etkinlikler yer almaktadır.

Etik kural tanımazlığın ne­denleri çeşitlidir. İdeolojik yakınlık, bilgisizlik, güvensizlik, bencillik, güç sağlama hırsı gibi bireysel nedenler, değer uyuşmazlıklarından doğan kurumsal, toplumsal yaban­cılaşma bunlar arasında ilk göze batanlardır.

Bu düzlemde Avrupa Birliği, üye ülkelerle yolsuzluk konusunda iş birliği için öncelikli üç alan belirlemiştir.

(1) Kamu hizmeti düzenlemelerinin açık ve kaliteli kılınması, katılımın sağlan­ması

(2) Yolsuzlukla savaşım konusunda kamuda var olan uzmanlık birimlerinin güçlendirilmesi,

(3) Yolsuzluğa karşı sürekli eğitim ve kamuoyu bilincinin artırılmasıdır.

Yolsuzluk nedenleri yönetsel, yapısal ve siyasal temeller üzerine oturtulabilir. Yönetsel nedenler, kamu yönetim sistemindeki örgütlenme ve yönetim tarzıyla ilgilidir. Yapısal nedenler ise daha çok; ekonomik, kültürel ve diğer sosyolojik öge­lere yöneliktir. Siyasal nedenler ise iş başında bulunan siyasal erkin belli konular­da uygulama politikası olarak ortaya koyduğu tercihlerden kaynaklanan etkileri kapsamaktadır.

Kayırmacılık: Kendi içinde; akraba kayırmacılığı (nepotizm), eş dost kayırmacılığı (kronizm), siyasal kayırmacılık (patronaj/ partizanlık) ve hizmet kayırmacılığı olarak açığa çıkmaktadır.

İkilem birbiriyle çelişen iki olgu ya da durumda karar vermede yaşa­nan zorluğu anlatır. Başka bir anlatımla ikilem, kişinin belli bir konu, olay ya da karara ilişkin takınacağı tutumu belirlemede içine düştüğü çatışmalı durumdur. Çatışan değerler arasında her tercih birinin korunması, ötekinin ise gözden çıka­rılmasıdır.

Etik ikilemler çatışma yaratan durumun özelliğine göre 3 grupta ele alınabilir. Birinci ikilem türü, kaçınma-kaçınma çatışmasından doğar. İkinci ikilem türü ise yaklaşma-yaklaşma çatışmasından kaynaklanır. Üçüncü ikilem türü, yaklaşma-kaçınma çatışmasından doğar.

Kaçınma-kaçınma çatışmasından doğar. Çatışan etmenler­den hiçbiri yeterince tatmin edici değilse ve bunlardan birisinin seçilmesi zorun­luğu varsa, bu karar verici açısından bir ikilem nedeni olacaktır. Sonuçta, kamu görevlisi, bunlar içinden en az kötü olanı seçmeye zorlanmaktadır.

Yaklaşma-yaklaşma çatışmasından kaynaklanır. Burada da eldeki seçeneklerin tümü olumlu olmasına karşın, bunlar arasında bir seçim yapılması zorunluğu ikilem doğurmaktadır. Örneğin, bir kamu görevine atama­da, aynı koşullara sahip iki adaydan birisinin seçilmek zorun kalınması, atamayı yapacak olan açısından ikilem yaratan bir durumdur.

Türk Kamu Yönetiminde Etik Sistemin Yapı Taşları

• Etik mevzuat ve hukuksal yapı
• Etik örgütlenme ve örgütsel yapı
• Etik ilkeler ve sosyalizasyon uygulamaları
• Etik kültür ortamı ve etik iklim
• Etik dışı durumlar için yaptırımlar

Türk kamu yönetiminde etik sistemi; hukuki altyapı ile etik örgütlenme, etik il­keler ve sosyalizasyon uygulamaları, etik kültür ortamı ve etik dışı uygulamalara ilişkin yaptırımlar oluşturmaktadır.

Kamu Görevlileri Etik Kurulunun başlıca görevleri şunlardır:

• Kamu görevlilerinin uyması gerekli etik davranış ilkelerini belirlemek
• Kamuda etik kültürünü yerleştirmek üzere çalışmalar yapmak, yapılacak çalışmalara destek olmak
• Etik ilkeler ve bunların uygulanma sorunları hakkında kurumlara görüş bildirmek
• Hediye alma yasağının kapsamını belirlemek ve uygulama durumunu izlemek
• Gerektiğinde kamu görevlilerinin mal bildirimlerini incelemek
• Etik davranış ilkelerinin ihlaliyle ilgili inceleme ve araştırma yaparak sonu­cunu yetkili makamlara bildirmek.

Kurul birisi başkan olmak üzere 11 üyelidir. Üyeler bakanlık, il belediye başkanlığı, Yargıtay, Danıştay, Sayıştay üyeliği, kamu­da ve kamu kurumu niteliğindeki meslek kuruluşlarında üst düzey kamu yöneti­ciliği, üniversite rektörlüğü ya da dekanlığı yapanlar arasından seçilir. Seçme ve atama işlemleri Cumhurbaşkanının yetkisindedir.

Etik komisyonları­na verilen görevler 3 madde hâlinde şöylece sıralanabilir:

1. Kurum ölçeğinde etik kültürünü yerleştirmek ve geliştirmek,
2. Kamu görevlilerinin karşılaştıkları etik sorunlara yönelik öneri ve yönlen­dirmelerde bulunmak,
3. Kurumsal etik uygulamaları değerlendirmek.

Nepotizm: Kavram, Latincede ‘yeğen’ anlamındaki ‘nepos’ sözcüğünden gelmektedir. Kavram, geçmişte aile üyelerine çıkar sağlayan ‘papa’ları tanımlamak için kullanılmıştır. Günümüzde, güç ve konumunu akrabaları yararına istismar eden kimseler için kullanılmaktadır. Nepotik kayırma doğal, içgüdüsel değil, bilinçli ve ussal olarak seçilmiş bir davranış olarak değerlendirilmelidir.

Kültürel kayırma: Aynı psiko-sosyal ortam içinde ortak kültürel değerleri benimseyenleri anlatmak üzere ve daha çok da hemşeri kayırmacılığı için kullanılmaktadır. Etnik ve dinsel kaynaklı kayırmalar da aynı kapsamdadır. Sosyal amaçlı kayırma ise kişinin kendisi ya da çevresinin toplumsal statüsünü güçlendirme adına kamu gücünü tek yanlı olarak örneğin; vakıf, dernek, spor kulübüne yardım, bağış vb. için kullanmasıdır.