Kamu Yönetiminin Denetlenmesi

Denetim, örgüt tarafından benimsenen amaçların ya da üstlenilen görevlerin eksiksiz, verimli ve zamanında gerçekleşip gerçekleşmediğinin hiyerarşi içinde ve yaptırımlı biçimde izlenmesidir.

Denetim, denetlemenin yapıldığı zamana göre ön denetim, anında denetim ve sonradan denetim olmak üzere üçe ayrılır.
• Ön Denetim: Denetimin belirli bir eylem ya da işlem gerçekleştirilmeden önce yapılmasıdır. Ön denetim ile yanlış uygulama ya da önemli sayılabilecek aksamaların daha gerçekleşmeden önlenmesi amaçlanır.
• Anında Denetim: Denetimin bir eylem ya da projenin uygulanması sırasında yapılmasıdır. Anında denetim ile uygulama sırasında önceden belirlenmiş standartlardan sapmaların ortaya çıkması durumunda düzeltici önlemlerin alınması sağlanır.
• Sonradan Denetim: Değerlendirmenin eylemin tamamlanmasından sonra yapılmasıdır. Sonradan denetim yöneticilerin aksaklıkları ortaya çıkarmalarına ve gelecekte bunların tekrarlanmaması için gerekli tedbirleri almalarına imkân sağlar.

Sorumluluk, kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesidir.

Yolsuzluk: Maddi kazanç için (örneğin rüşvet) ya da parasal olmayan özel amaçlara yönelik olarak (örneğin kayırma) kamu yetkisinin yasa dışı  kullanılması.

Hesap verebilirliğin birbiriyle örtüşen üç temel amacı vardır.

Bunlar:
• Kamu otoritesinin kötüye kullanılmasının önüne geçmek,
• Kamu kaynaklarının kullanımında hukuk kurallarına ve kamu hizmeti değerlerine uyulmasını güvence altına almak,
• Kamu yönetiminde sürekli iyileştirmeyi sağlamaktır

Siyasal denetim, siyasi kurum ve kişilerin kamu yönetimi üzerinde sahip oldukları gözetim ve denetim yetkisidir.

16 Nisan 2017 Anayasa değişikliği ile Cumhurbaşkanına, yürütme yetkisine ilişkin konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarma yetkisi verilmiştir. Ancak, Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bölümlerinde yer alan temel haklar, kişi hakları ve ödevleriyle dördüncü bölümde yer alan siyasi haklar ve ödevler Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle
düzenlenemez. Bundan başka, Anayasada münhasıran kanunla düzenlenmesi öngörülen konularda ve kanunda açıkça düzenlenen konularda Cumhurbaşkanlığı kararnamesi çıkarılamaz. Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ile kanunlarda farklı hükümler bulunması halinde, kanun hükümleri uygulanır. Türkiye Büyük Millet Meclisinin aynı konuda kanun çıkarması durumunda ise Cumhurbaşkanlığı kararnamesi hükümsüz hale gelir.

Temsilî demokrasilerde yasama organının “kanun yapmak”, “hükûmeti denetlemek” ve “devlet bütçesini kabul etmek” olmak üzere üç temel işlevi vardır. Yasama organının kamu yönetimi üzerindeki denetimi, esas itibarıyla doğrudan olmayıp bakanlar aracılığıyla gerçekleştirilen dolaylı bir denetimdir. Ayrıca, parlamenter sistemlerde bakanlar başında bulundukları bakanlığın en üst yöneticisi olarak sadece kendi eylem ve işlemlerinden değil,
emri altında çalışanların eylem ve işlemlerinden dolayı da parlamentoya karşı sorumludur.

Seçmen hizmeti, parlamenterlerin seçmenlerinin sorunlarıyla ilgili yürüttükleri faaliyetlerdir.

Kamu yönetiminin kendi içinde denetlenmesine yönetsel denetim denir. Başka bir anlatımla yönetsel denetim, yönetimin yasama, yargı ve kamuoyu tarafından değil de kurum içindeki hiyerarşik üstler tarafından veya kurum dışındaki diğer kamu kurumları tarafından denetlenmesidir.

Vesayet Denetimi:

Kamu yönetimde bütünlüğü sağlamak amacıyla merkezî yönetimin yerinden yönetim kuruluşları üzerinde yasalarda açıkça öngörülen yetkileridir.

Ombudsman:

Kamu yönetimini denetlemek için yasama organı tarafından görevlendirilen bağımsız kamu denetçisi.

Kamuoyu denetiminin etkili olabilmesi için kamuoyunun serbestçe oluşmasını sağlayacak demokratik ve özgür bir ortamın olması gerekir. Bunun için her şeyden önce düşünceyi açıklama özgürlüğü, örgütlenme özgürlüğü ve basın-yayın özgürlüğünün bulunması önemli önkoşullardandır. Ayrıca, yönetimin faaliyetlerini izleyen, bütçeyi ve harcamaları dikkatlice takip eden, soru soran ve reform talep eden çoğulcu ve güçlü bir sivil toplumun varlığı da gereklidir. Bunlara ilave olarak, basın-yayın ve diğer kitle iletişim araçlarının gelişmiş olması, rekabetçi bir yapı göstermesi, bağımsız ve tarafsız bir biçimde görev yapmaları kamuoyu denetiminin etkinliğini belirleyen diğer önemli unsurlardır.

Kamu yönetiminin eylem ve işlemlerinin bağımsız yargı organları tarafından denetlenmesine yargısal denetim denir. Yönetimin yargısal denetimi hukuk devleti olmanın önemli koşullarındandır. Çünkü demokratik hukuk devletinde kamu yönetimi hukuka bağlıdır. Bunun sağlanması için de yönetim yargı  denetimi altındadır. Anayasamız da “İdarenin her türlü eylem ve işlemlerine karşı yargı yolu açıktır” hükmüyle yönetimin yargı yoluyla denetlenmesini anayasal güvence altına almıştır (AY md. 125).

Kamu yönetiminin hesap verebilirliğini sağlamada önemli bir yeri olmakla beraber yargı denetiminin ciddi sınırlılıkları vardır. Bunları şöyle özetleyebiliriz:

• İdari kararların çoğu mahkemelerin incelemesinden geçmemektedir.
• Yargı denetimi sadece idarenin karar ve uygulamaları için söz konusudur; idarenin eylem ve işlemden kaçındığı, hareketsiz kaldığı durumlar yargı denetimi dışında kalmaktadır. Yargı denetimi, esas itibarıyla, yöneticilerin yetkilerini kullanmalarını zorunlu kılmak için değil, yetki aşımına engel olmak için vardır.

• İdari kararların sayısı o kadar çok fazladır ki bu kararların küçük bir kısmının bile yargının ayrıntılı ve ağır işleyen usullerine tabi tutulması yönetim sürecinin durması sonucunu doğurur.

• Yargıya başvurmanın maliyeti çok yüksek olduğu için birçok kişi yargı yoluna başvurmamaktadır. Bir taraftan mahkeme harçları ve avukat ücretlerinin çok yüksek olması, diğer taraftan davanın ne kadar süreceğinin ve sonucunun ne olacağının önceden kestirilememesi nedenleriyle sıradan vatandaş çoğu kez idarenin haksız işlemlerine katlanır ve “hukukun üstünlüğü” ilkesi onun için anlamsız bir sözden ibaret olarak kalır.
• Yargı denetimi idari kararların birçoğu için anlamlı bir yasal çözüm yolu sağlamamaktadır.
• Birçok idari karar türleri, yasa hükmü gereği veya mahkemelerin kendi kendilerini sınırlandırmaları sonucu mahkemelerce gözden geçirilememektedir. Bu da yargı denetiminin kapsamını sınırlandırmaktadır.
• İdari kararların birçoğu ileri derecede teknik bir nitelik taşıdığı için konunun uzmanı olmayan yargıçların dava ile ilgili karar vermeleri güçleşmektedir 

5176 sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kurulması ve Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun ile 2004 yılında Kamu Görevlileri Etik Kurulu kurulmuştur.

Hiyerarşik denetim yetkisi, bir kamu tüzel kişisinin kendi içinde bütünlüğünü sağlamaya yönelik bir yetkidir.

Türkiye, üniter bir devlet ve merkeziyetçi bir idari yapıya sahip olduğu için kamu yönetiminin denetiminde hiyerarşik mekanizmalara ağırlık verilmiştir.
Bu çerçevede, merkezî yönetim içinde yer alan kuruluşlar merkeze hiyerarşik bir bağla bağlı oldukları için merkezî yönetim kuruluşları arasında uyum, eşgüdüm ve bütünlük hiyerarşik denetim yoluyla sağlanır. Ancak, bir kamu tüzel kişisinin başka bir kamu tüzel kişisi üzerinde veya onun personeli üzerinde herhangi bir hiyerarşi yetkisi olamaz.

Örneğin, il yönetiminin başı olan valinin o il belediyesinde çalışan bir personele disiplin cezası verme yetkisi yoktur. Çünkü belediye yönetimi ayrı tüzel kişiliğe sahiptir.

Vesayet Denetimi:

Kamu yönetimde bütünlüğü sağlamak amacıyla merkezî yönetimin yerinden yönetim kuruluşları üzerinde yasalarda açıkça öngörülen yetkileridir.

Türkiye’de uzun yıllar Ombudsmanlık sisteminin kurulması yönünde tartışmalar yaşanmıştır. Bu alanda atılan ilk somut adım ise 5227 sayılı Kamu Yönetiminin Temel İlkeleri ve Yeniden Yapılandırılması Hakkında Kanunla olmuştur. Kanun’un 42. maddesinde her ilde mahallî idareler ve bunlara bağlı kuruluşlar ile bu idareler tarafından kurulan birlik ve işletmelerin, kurum dışı gerçek ve tüzel kişilerle ilgili işlem ve eylemlerinden kaynaklanan anlaşmazlıkların çözümüne yardımcı olmak üzere bir mahallî idareler halk denetçisinin seçilmesi
öngörülmüştü. Ancak bu Kanun Cumhurbaşkanı tarafından TBMM’ye geri gönderildiğinden yürürlüğe girmemiş, dolayısıyla, yerel Ombudsmanlık kurumu da oluşturulamamıştır.

6328 sayılı Kanun’un 5. maddesinde Kamu Denetçiliği Kurumu’nun görev alanı dışında kalan karar, eylem ve işlemler belirtilmiştir. Bunlar:
• Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler,
• Yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar,
• Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askerî nitelikteki faaliyetleridir.
Başdenetçinin görevleri ise şunlardır:
• Kuruma gelen şikâyetleri incelemek, araştırmak ve idareye önerilerde bulunmak.
• Bu Kanunun uygulanmasına ilişkin yönetmelikleri hazırlamak.
• Yıllık raporu hazırlamak.
• Yıllık raporu beklemeksizin gerek gördüğü konularda özel rapor hazırlamak.
• Raporları kamuoyuna duyurmak.
• Birisi kadın ve çocuk hakları alanında görevlendirilmek üzere, denetçiler arasındaki iş bölümünü düzenlemek.
• Genel Sekreteri ve diğer personeli atamak (KDKK, md. 7).

Denetçilerin görevi ise ilgili Kanun’da verilen görevlerin yapılmasında Başdenetçiye yardımcı olmak ve Başdenetçi tarafından verilen görevleri yapmak olarak belirlenmiştir