KAMU PERSONEL HUKUKU

1839 Tanzimat Fermanı’nda Batı tipi memurluğun kurucu niteliği olarak memurun maaş ile istihdam edilmesi ilkesi kabul edilmiştir. Tanzimat Fermanı’nda “memurlara yeterli maaş bağlanmış olup, henüz bağlanmamış olanlarınki de belirlenecektir. Bu yolla da, şeriata aykırı olan ve ülkemizin gerilemesinde başrolü oynayan rüşvet belası güçlü bir yasa ile ortadan kalkmış olacaktır” ifadesi yer almıştır.

1876 Kanun-ı Esasisi’nde Memurîn (memurlar) kenar başlıklı maddelerde, memurların statüsüne ilişkin hükümler ve hizmetler ilişkisinin kesilmesine dair koşullar yanında, memurlara emeklilik hakkı tanınmıştır. Diğer yandan, Anayasa’da memurların “ehliyet ve kabiliyetlerine” göre hizmete kabul olunacakları ve devlette istihdam olunmanın genel koşulu olarak, devletin resmî dili olan Türkçeyi bilme kabul edilmiştir; “Tebaai Osmaniyenin hidematı Devlette istihdam olunmak için devletin lisan-ı resmisi olan Türkçeyi bilmeleri şarttır”.

Kurumlararası ve kurumiçi unvanlar kendi içerisinde sınıflandırılmıştır. Örnek olarak muhasebeciler, mektûbcular kurumlararası unvanlardandır. Kurumiçi unvan olan telgraf müdürleri kendi içerisinde üç dereceye ayrılmıştır; ûlâ (birinci), sâniye (ikinci), sâlise (üçüncü). Yasa’da, büyükelçiler dışında en yüksek maaş, Başvekil (Sadrazama) aittir.

1926 yılında kabul edilen 788 sayılı Memurîn Kanunu ve bu yasanın ayrılmaz parçası olarak maaş ve emekliliğe ilişkin diğer yasalarla 1965 yılına kadar olan dönemde kamu personel rejimi kodifiye edilmiştir. Barem Yasaları da denilen bu yasalarla, kamu personel rejimi 1924 Anayasası’nın ilkeleri doğrultusunda düzenlenmiştir. Barem Yasaları, tıpkı Osmanlı kamu personel rejimi yasaları gibi liberal niteliklidir.

Memurîn Kanunu’nda yer alan diğer istihdam biçimi müstahdemlerdir. Memurîn Kanunu’nda müstahdem, “devlet işlerinde ücretle kullanılan ve memurîn sicilinde mukayyet bulunmayan ve memurîn hukuk ve selâhiyetinden müstefit olmayan kimse” olarak hüküm altına alınmıştır. Ayrıca bu kesimin sözleşme ile istihdam olunacağı, sözleşme yapılmadığı takdirde koşulların idarece belirleneceği belirtilmiştir.

Memurîn Kanunu Dönemi’nde, 1960’ın başına gelindiğinde kamu personel statülerinden müstahdemler kategorisinin son derece çeşitlendiğini görüyoruz. Buna göre, memurlar, Devlet Memuru ve Belediye Memuru olmak üzere ikiye; müstahdemler ise Müteferrik Müstahdem, Geçici Hizmetliler; Yevmiyeli Teknik Personel; Mukaveleliler; S Cetveli Personeli; N Cetveli Personeli olmak üzere altıya ayrılmıştır. Üçüncü ana statü olarak işçi statüsü yer almaktadır.

Günümüzde Türk kamu personel rejiminin yönetimi yedi kamu idaresi arasında paylaşılmıştır. Osmanlıdan, 1960 yılına kadar kamu personel rejiminin yönetiminde etkili kurum Maliye Bakanlığıdır. 1960 yılında Devlet Personel Başkanlığının (o zamanki adıyla Devlet Personel Dairesi) kurulması ile rejimin yönetimi Maliye Bakanlığı ve Devlet Personel Başkanlığı arasında paylaşılmıştır. 2018 yılında Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçiş ile birlikte, Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü ile Devlet Personel Başkanlığı (bu Başkanlık bir yıllık geçiş süreci sonrasında) kapatılmış, kamu personel rejiminin kurumsal yönetiminde yeni oluşturulan kurumlar yetkili olmuştur.

Kamu personel rejimi üzerindeki ikinci yetkili kurum Cumhurbaşkanlığı İnsan Kaynakları Ofisidir. Ofis, kamu personel rejimini genel olarak yeniden biçimlendirmek için proje ve çalışmalar yapmakla görevlidir. Ofisin kamu personel rejimine ilişkin görevleri şunlardır; (1) Kamuda kariyer yönetimi, performans yönetimi ve diğer modern insan kaynağı yönetim modellemelerinin hayata geçirilmesi için projeler geliştirmek; (2) Kamu istihdamında liyakat ve yetkinliğin artırılması için gerekli olan projeler üretmek ve çalışmalar yapmak.

Kamu personel rejimi üzerindeki diğer yetkili kurum Hazine ve Maliye Bakanlığıdır. Bakanlık; kamu harcamalarında etkinlik, etkililik, ekonomiklik ve verimlilik sağlamak amacıyla gerekli standartları tespit etmek ve sınırlamalar koymak; bu hususlarda tüm kamu kurum ve kuruluşları için uyulması zorunlu düzenlemeleri yapmak ve tedbirleri almakla görevlidir.

1838 Maâşat Fermanı ile Batı tipi memurluk kurulmuştur.

Tanzimat’la başlayan süreç, 1876 Kanun-ı Esasîsi ile yeni bir aşamaya ulaşmıştır. 1876 Kanun-ı Esasisi’nde Memurîn (memurlar) kenar başlıklı maddelerde, memurların statüsüne ilişkin hükümler ve hizmetler ilişkisinin kesilmesine dair koşullar yanında, memurlara emeklilik hakkı tanınmıştır.

657 sayılı Devlet Memurları Kanunu, 1965 yılında kabul edilmiştir.

1960 yılında ise Devlet Personel Dairesi kurularak, kamu personel rejiminin kurumsal yönetimi bütünsel bir yapıya kavuşmuştur.

Kamu personel rejimi üzerindeki üçüncü yetkili kurum Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığı Personel ve Prensipler Genel Müdürlüğüdür. Genel Müdürlük, Cumhurbaşkanlığı İdari İşler Başkanlığına bağlıdır. Genel Müdürlük, genel olarak Cumhurbaşkanlığı teşkilatı personel rejimi ile devlet teşkilatındaki üst kademe yöneticilere ilişkin iş ve işlemleri yürütür. Bu çerçevede kamu personel rejimi ile ilgili görevleri şunlardır;
(1) Üst kademe kamu yöneticilerinin atamaları ile Cumhurbaşkanınca yapılacak diğer atama ve seçme işlemlerini Anayasa, kanunlar, Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ve hukukun genel ilkeleri açısından inceleyerek gerekli işlemleri yapmak;
(2) Devletin sevk ve idaresinde görevli üst kademe yöneticileri hakkında bilgi toplamak, sicil özetlerini ve biyografilerini tutmak;
(3) Üst kademe yöneticilerinin hizmet içi eğitimiyle ilgili işlemleri yapmak;
(4) Kamu personeli ile ilgili mevzuat çalışmalarının koordinasyonunu sağlamak;
(5) Cumhurbaşkanının özlük işlerini yürütmek, Cumhurbaşkanlığı merkez teşkilatının personel politikasına yönelik önerilerde bulunmak ve tespit edilen politikaları uygulamak, personelin tayin, nakil, özlük ve emeklilikleriyle ilgili işleri yapmak ve personelin yetiştirilmesi için gerekli çalışmaları yapmak;
(6) Devlet protokolünün belirlenmesi için gerekli iş ve işlemleri yapmak.

Devlet Memurları Kanunu, Fordist nitelikli, tekçi-üniter ve güvenceli istihdam biçimi üzerine kurulmuştur.

1881 tarihli Memûrîni Mülkiyye Terakkî ve Tekâüd Kararnamesi, genel personel ve bu personelin emeklilik yasası niteliğine sahip olmuştur. Bu doğrultuda yasa, memurluğu esas istihdam biçimi olarak kabul etmiştir. Yasa ile memurların nitelikleri, hizmete alınmaları, davranışı, sicili, disiplini, cezalandırılması, ilerlemesi, hizmetle ilişkisinin kesilmesine ilişkin hükümleri içermiştir. Yasa’nın ikinci ana bölümünde, emeklilik rejimi düzenlenmiştir. Yasa’da memurluk rejimi dönemin koşullarına paralel olarak kurulmuş, hizmete alınmadan, hizmetle ilişkinin kesilmesi ve emeklilik rejimine kadar bütün süreçleri kapsayacak biçimde inşa edilmiştir. Yasa’da yer alan memur olma koşulları şunlardır; Osmanlı Tebaasından olmak; 20 yaşını tamamlamak; iyi huy sahibi olmak; bir yıl ya da daha fazla ceza almamış olmak; ilgili memuriyetin gerektirdiği özel bilgiye sahip olduğunu diploma ya da komisyon önünde yapılacak sınavda ispatlamak.

1856 Islâhat Fermanı ile Batı tipi modern memurluğun ikinci olmazsa olmaz öğesi olan yurttaşların (Osmanlı milletlerinin) eşit ve özgür biçimde; erdem ve yetenekleri doğrultusunda memurluğa girebilmesi ilkesi kabul edilmiştir.

1876 Kanun-ı Esasîsi’nde kabul edilen anayasal ilkelere koşut olarak, 1880 yılında Maâşat Kararnamesi ve 1881 yılında Memûrîni Mülkiyye Terakkî ve Tekâüd Kararnamesi kabul edilmiştir. Bu iki yasa ve kabul edilen diğer düzenlemelerle Osmanlı Kamu Personel Rejimi hukuki bütünlüğe ulaşmıştır. 1880 tarihli Maâşat Kararnamesi ise hem maaş yasası, hem de kadro yasası niteliğine sahip olmuştur.

Memurîn Kanunu Dönemi’nde, 1960’ın başına gelindiğinde kamu personel statülerinden müstahdemler kategorisinin son derece çeşitlendiğini görüyoruz. Buna göre, memurlar, Devlet Memuru ve Belediye Memuru olmak üzere ikiye; müstahdemler ise Müteferrik Müstahdem, Geçici Hizmetliler; Yevmiyeli Teknik Personel; Mukaveleliler; S Cetveli Personeli; N Cetveli Personeli olmak üzere altıya ayrılmıştır. Üçüncü ana statü olarak işçi statüsü yer almaktadır.

Fakat DMK’nin 48. maddesinin açık hükmü gereğince, devletin güvenliğine karşı suçlar ile Anayasal düzene ve bu düzenin işleyişine karşı suçlardan mahkûmiyet, affa uğramış olsa bile memuriyete engel sayılan hâllerden olduğundan, söz konusu suçlarda genel veya özel af çıkarılması, bu suçların memuriyete engel kabul edilmesini ortadan kaldırmamaktadır