KAMU ÖZEL KESİM YAPISI VE İLİŞKİLERİ

Ülkemizde işletmelerin hukuksal yapısını düzenleyen temel kanun, Türk Ticaret Kanunu (TTK)’dur.

Birden çok kişinin bir iktisâdi amaca ulaşmak için aralarında anlaşarak para, mal veya emeklerini bir araya getirmek suretiyle kurdukları ticarî işletmelere ortaklık adı verilir. Bir işletmenin ortaklık sayılabilmesi için aşağıdaki gibi özelliklere sahip olması gerekir:
• Ortaklığı kuran kişilerin sayısı birden fazla olmalıdır.
• Ulaşılmak istenen ortak bir amaç bulunmalıdır.
• Ortak amaca ulaşmak için ortaklar aralarında bir anlaşma (sözleşme) yapmalıdır.
• Belirlenen amaca ulaşmak için para, mal, emek ve sermaye konulmalıdır.

Türk Ticaret Kanunu’nun 124. maddesi ticaret şirketlerini; kollektif, komandit, anonim, limited ve kooperatif şirketler olarak saymaktadır. Kanunda, kollektif ile komandit şirket şahıs; anonim, limited ve sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket sermaye şirketi olarak sayılmaktadır.

Sermayesinin tamamı devletçe veya devlete ait kuruluşlar tarafından temin edilerek kurulan ve devletin veya devlet kuruluşlarının sahibi bulunduğu işletmeler kamu işletmeleridir. Ülkemizde kamu işletmeleri aşağıdaki gibi sınıflandırılabilir:

Türkiye’de KİT’ler çeşitli yasalarda tanımlanmıştır. Örneğin, Anayasa KİT’leri denetim açısından tanımlamıştır. Nitekim Anayasa’nın 165. maddesinde, “Kamu İktisâdi Teşebbüslerinin Denetimi” başlığı altında, Kamu İktisâdi Teşebbüsleri “Sermayesinin yarıdan fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak Devlete ait olan kamu kuruluşları ve ortaklıkları” olarak tanımlanmış ve bu kuruluşların TBMM tarafından denetleneceği hükme bağlanmıştır.

Devletin ekonomiye müdahale aracı olan KİT’lerin kuruluş nedenleri şunlardır:
• Özel girişimin yetersizliği
• Özel tekellerin oluşmasını engellemek
• Makro ekonomik hedefleri gerçekleştirmek
• Teknik yetersizlik
• Devlete gelir sağlamak

Özelleştirmenin hukuksal ve anayasal temele kavuşturulması için 13.8.1991 gün ve 4446 sayılı yasa ile Anayasanın 47. maddesine eklenen bir fıkra ile “devlet, kamu iktisâdi teşebbüsleri ve diğer kamu tüzel kişileri tarafından yürütülen yatırım ve hizmetlerden hangilerinin özel hukuk sözleşmeleri ile gerçek veya tüzel kişilere yatırılabileceği ve devredilebileceği kanunla belirlenir” hükmü getirilmiş ve bu konuda anayasal engel ortadan kaldırılmıştır.

Özelleştirme Türkiye’de özellikle liberal ekonomi çerçevesinde ele alınmaktadır. Bu konu devletin etkisizleştirilmesi şeklinde çeşitli eleştirilerin konusu olabilmektedir. Özelleştirmeye karşı çıkanlar özellikle devletin kendini Anayasa’da “sosyal devlet” devlet olarak tanımlaması sebebiyle, özelleştirmeler nedeniyle ekonomik araçlarından mahrum kalan bir devletin sosyal devletin rolünü gereği gibi yerine getiremeyeceğini düşünmektedirler. bununla beraber ülkemizde özelleştirme yoluyla devletin ekonomideki payının azaltılmasını isteyen çoğu Avrupa Birliği ülkelerinde özelleştirme oranı Türkiye'nin yarısı kadardır. İsveç ise ekonomide devletin %58,5'luk payı ile en yüksek orana sahip ülkedir.

Karma işletmeleri, sermayesinin bir kısmı özel kişi veya kuruluşlar, bir kısma da devlet veya devlete ait kuruluşlar tarafından temin edilerek ortaklaşa kurulan ve yönetilen işletmelerdir. Bunlar mülkiyetinin bir kısmı devlete diğer kısmı da şahıs ya da şahıslara ait olan işletmelerin genel adıdır.

Ülkemizde yabancı sermayeli işletmelerin çok azında %100 yabancı sermaye olmakla birlikte, büyük çoğunluğu kamu ve özel kesim şirket birleşmeleri (şirket evlilikleri) şeklinde yerli ortaklara sahiptir. Yerli ortaklar arasında önemlileri; Koç Holding, Sabancı Holding ve Eczacıbaşı Holding gibi kuruluşlardır. Hukukî temelde, kanunlara göre ülkemizde kurulan yabancı sermayeli işletmeler aşağıdaki gibi dört başlık altında toplanmaktadır:
• Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa Göre Kurulan İşletmeler,
• Petrol Kanununa Göre Kurulan İşletmeler,
• 1567 Sayılı Yasaya Göre Kurulan İşletmeler,
• Uluslararası Anlaşmalarla Kurulan İşletmeler.

İşletmeler büyüklüklerine göre; küçük (küçük ölçekli) işletmeler, orta ölçekli işletmeler ve büyük ölçekli işletmeler olmak üzere üç ana grupta sınıflandırılabilir.

İşletmeler faaliyetlerinin coğrafî dağılımı bakımından da sınıflandırmaya tabi tutulabilir. Buna göre işletmeler dört gruba ayrılarak incelenebilir. Ulusal işletmeler, Uluslararası işletmeler, Çok uluslu işletmeler ve Küresel işletmelerdir.

Adi Şirketler: İki veya daha fazla kişi tarafından kurulur.

Adî şirketlerin tüzel kişilikleri yoktur. Şirketler borçlar kanununun hükümlerine tabidir. İflâsa tabi değillerdir. Ticaret siciline şirket olarak kayıt olmazlar. Bir ticaret unvanı almak zorunda değildirler.

Ticaret şirketlerinin yazılı olarak kurulma zorunluluğu vardır. Kanunların belirttiği şeklin şartlara göre kurulması gerekir. Ticaret şirketlerinin ayrı bir tüzel kişiliği vardır. Şahıs şirketi ve sermaye şirketi olmak üzere iki gruba ayrılırlar.

Adî komandit şirket bir şahıs şirketi iken sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket sermaye şirketidir. Komandite ortaklar, “gerçek kişiler”dir. Komanditer ortaklar ise “gerçek” veya “tüzel kişi” olabilirler. Komandit şirketler komandite ortaklar tarafından yönetilirler. Komanditer ortaklar yıl sonunda hesaplarını denetleyebilirler ve kârdan sermayeleri oranında pay alırlar.

Limitet şirketlerde ortakların sayısı elli kişiyi aşamaz.

Bir kooperatifin kurulabilmesi için en az 7 ortağın olması gerekir.

Kamu işletmelerini şu şekilde de sınıflandırabiliriz:
• Sosyal güvenlik kuruluşları (Emekli Sandığı, SSK, Bağ-Kur),
• Döner sermayeli işletmeler (Devlet Üretme Çiftlikleri Dairesi),
• Özel bütçeli devlet işletmeleri (Spor Toto, Maden Tetkik Arama Enstitüsü),
• Yerel yönetim işletmeleri (Ekmek Fabrikaları, Su ve Hava Gazı İşletmeleri),
• Kamu İktisâdi Teşebbüsleri (KİT)

Çok uluslu işletmeler üretimlerinin, kârlarının %30’unu yurtdışından sağlamış olmalı ve istihdam ettikleri personelin de önemli bir kısmı yabancı olmalıdır.