KAMU ÖZEL KESİM YAPISI VE İLİŞKİLERİ

Kamu kurumlarının bazı özellikleri vardır. Bu özelliklerden biri, kamu kurumları her şeyden önce “tüzel kişi”dirler. İkincisi, kamu kurumları “kamu tüzel kişisi”dirler. Üçüncü özellikleri, kamu kurumları, devlet veya belediye gibi bir kamu idaresine bağlıdırlar. Dördüncü özellikleri kamu kurumları “özerk”tirler. Kamu kurumlarının diğer bir özelliği ise bu kurumların “uzmanlık kuruluşları” olmalarıdır.

Yukarıdaki açıklamalar ışığında ‘’Kamu kurumları bağımsızdır’’ esasen ‘’Kamu kurumları, devlet veya belediye gibi bir kamu idaresine bağlıdırlar.’’ Olacağından yanlıştır. Doru cevap C’dir.

Üniversiteler, TÜBİTAK, TRT gibi kamu kurumları, devlete; İETT, İstanbul Büyük Şehir Belediyesine; EGO, Ankara Büyük Şehir Belediyesine bağlı kamu kurumlarıdır. Bu kurumlar söz konusu kurumların uzantısı durumundadırlar. Doğru cevap A’dır.

Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur. Buna karşılık, mahallî kamu kurumları, mahallî idareler tarafından kurulan ve bunların vesayet denetimine tâbi olan kamu kurumlarıdır. Örneğin İETT, EGO, ASKİ, İSKİ. Doğru cevap B’dir.

“iktisadî devlet teşekkülü”; “sermayesinin tamamı devlete ait, iktisadî alanda ticarî esaslara göre faaliyet göstermek üzere kurulan kamu iktisadî teşebbüsü”dür şeklinde tanımlanmıştır. Örneğin; Türkiye İhracat Kredi Bankası A.Ş., Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü (Çay-Kur), Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü, Devlet Malzeme Ofisi, Makine ve Kimya Endüstrisi Kurumu (MKEK), Türkiye Şeker Fabrikaları A.Ş., Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş. (BOTAŞ), Türkiye Taş Kömürü Kurumu, Türkiye Kömür İşletmeleri, Toprak Mahsulleri Ofisi, Türkiye Ziraî Donatım Kurumu, Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) ile Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü (TİGEM) birer iktisadî devlet teşekküllüdür.

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü ve   Orman Genel Müdürlüğü, iktisadi değil idarî kamu kurumlarına örnek olduğundan yanlıştır. Doğru cevap A’dır.

Sosyal kamu kurumlarının şu özellikleri vardır:

Genellikle “zorunlu üyelik” esası vardır. Memurlar T.C. Emekli Sandığına, işçiler SSK’ye zorunlu olarak üyedirler. Sosyal kamu kurumlarının gelirleri, üyelerinden yapılan “zorunlu kesintiler” ile sağlanır. Sosyal kamu kurumları, karma bir hukukî rejime tabidir. T.C. Emekli Sandığı hariç, dışa yönelik eylem ve işlemlerinde ve hizmet sağladığı kişilerle olan ilişkilerine özel hukuk uygulanır. Sosyal kamu kurumları özerk bütçeli kuruluşlardır. Sayıştayın denetimine tabi değildirler. Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından denetlenirler.

Sosyal kamu kurumları ‘’Sayıştayın denetimine tabi değildirler.’’ Dolayısıyla son seçenekte yer alan bilgi yanlış olduğundan doğru cevap E’dir.

TÜBİTAK’ın misyonuna göre temel amaçları şunlardır:

‘’Yüksek öğretimi düzenlemek ve yüksek öğretim kurumlarının faaliyetlerine yön vermek’’ Yükseköğretim Kurulu’nun alanı olduğundan yanlıştır. Doğru cevap C’dir.

Her ülke kendi ekonomik ve sosyal nedenlerine bağlı olarak ve farklı gerekçelerle Bağımsız İdarî Otoritelerin oluştursa da BİO’ların ortaya çıkış nedenlerini genel olarak şu şekilde ifade etmek mümkündür:

‘’Zaman zaman piyasada hem hakem hem de oyuncu olan devletin çıkarlarını sağlamak’’ ifadesi yanlıştır. Doğru cevap E’dir.

Bölgesel kamu kurumları, kurulduğu bölge halkına hizmet sunmak amacıyla kurulmuşlardır. Dolayısıyla ‘’Kamu çalışanlarına hizmet sunmak amacıyla kurulmuşlardır‘’ ifadesi yanlıştır. Doğru cevap D’dir.

Meslek örgütlerinin tanım ve amaçlarına dayalı olarak genel işlevlerini aşağıdaki gibi belirleyebiliriz:

Meslekî dayanışma ve yardımlaşmanın tesisi,

Mesleğin ve meslek mensuplarının çıkarlarının korunması ve geliştirilmesi,

Meslekî faaliyetlerin belli standartlara uygun olarak yürütülmesinin sağlanması,

Meslek ahlâkının korunması,

Meslek mensupları arasında ve bunlar ile toplum arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi, bu amaçlar doğrultusunda ekonomik, siyasî, sosyal ve kültürel etkinliklerin gerçekleştirilmesi.

Yukarıdaki açıklamalar ışığında ‘’ Meslekî faaliyetlerin işverenin tercihlerine uygun olarak yürütülmesinin sağlanması,’’ ifadesi yanlıştır. Doğru cevap B’dir.

Kamu kurumları, kamu idaresinin siyasî ve hukukî yapısını oluşturur ve kamu hizmetinin etkin yürütülmesi amacıyla örgütlenmişlerdir. Kamu kurumlarının örgüt (teşkilât) yapısını oluşturan iki temel faktörü vardır; bunlardan ilki kamu hizmetlerinin örgütlenmesi, diğeri ise kamu otoritesinin örgütlenmesidir. Her iki örgütlenmenin de temel amacı, kamu yararıdır. Hizmet esasına göre örgütlendiği için kamu kurumları, kamu yararı gözeten kurumlar olarak da ifade edilebilir. Kamu kurumları aynı zamanda devlet egemenliğinin somutlaştığı ve devletle vatandaşın buluştuğu yapılardır. Bu nedenle kamu gücünün veya otoritesinin kaynağı devlet kudreti veya egemenliğidir diyebiliriz.

Kamu gücünün örgütlenmesinde iki eğilim vardır. Bunlardan biri merkezden yönetim (merkeziyet), diğeri de yerinden yönetim (âdem-i merkeziyet)dir. Merkezden yönetim ve yerinden yönetim sistemleri, hukuksal olmaktan çok, idarenin politikalarını daha etkin yürütmekle ilgilidir. Merkezden yönetim sisteminde kamu kurumlarının örgütsel yapısı, hiyerarşi adı verilen hukuksal bağ ile bir zincirin halkaları gibi merkeze bağlanmıştır. Merkezden yönetim anlayışında kamu gücü tümüyle merkezde toplanmıştır ve kamu hizmetine ilişkin tüm faaliyetler merkezden görülür. Yerinden yönetim sisteminde ise idare teşkilâtı, merkez örgütüne ve hiyerarşisine bağlı olmayan yerel organlarla yönetilir. Yerinden yönetimin yapısının esasını, yerel veya teknik nitelikteki kamu hizmetlerinin, merkezî teşkilâttan alınarak ayrı kamu tüzel kişilerine verilmesi oluşturur. Nitekim 1982 Anayasasının 123’üncü maddesinin 1’inci fıkrası; “İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir. İdarenin kuruluş ve görevleri merkezden yönetim ve yerinden yönetim esasına dayanır.” demekle idareyi yürütme içerisinde ayrı bir varlık olarak görmüş ve merkezî yönetim ve yerinden yönetim diye ikiye ayırmıştır.

1982 Anayasasının 123’üncü maddesinin 3’üncü fıkrasına göre, kamu tüzel kişiliği kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulur. Bu hükme göre, kamu tüzel kişiliğinin varlığı, yasama organının iradesine bağlıdır, yani kendiliğinden oluşmaz. Kamu tüzel kişilerinin (kamu kurumlarının) kurulmasında olduğu gibi, organları, görevleri ve yetkileri, işleyişleri ve amaçları, çalışma yöntemleri ve sona ermeleri bireysel irade açıklamasıyla değil, yasal veya idarî işlemlerle düzenlenir. Kamu tüzel kişileri ikiye ayrılır. Bunlar kamu idareleri ve kamu kurumlarıdır.

Kamu kurumlarının bazı özellikleri vardır. Bu özelliklerden biri, kamu kurumları her şeyden önce “tüzel kişi”dirler. İkincisi, kamu kurumları “kamu tüzel kişisi”dirler. Üçüncü özellikleri, kamu kurumları, devlet veya belediye gibi bir kamu idaresine bağlıdırlar. Dördüncü özellikleri kamu kurumları “özerk”tirler. Kamu kurumlarının diğer bir özelliği ise bu kurumların “uzmanlık kuruluşları” olmalarıdır.

Kamu kurumları tüzel kişidirler. Kamu kurumları, kendini kuran tüzel kişiden (devlet veya belediye) ayrı bir tüzel kişiliğe sahiptirler. Kamu kurumları, “tüzel kişilik” sıfatına sahip olmaktan kaynaklanan tüm hak ve yetkilere sahiptirler. Kamu kurumlarında tüzel kişilik aşağıdaki sonuçları doğurur: •Kamu kurumları, tüzel kişiliğe sahip olmak sıfatıyla, hak ve fiil ehliyetine sahiptirler; hukukî işlemler yapabilir; kısaca lehlerine hak, aleyhlerine borç doğrucu işlemlere girişebilirler. •Kamu kurumları tüzel kişiliğe sahip olmalarından kaynaklanan, mal varlığına sahiptirler. Bu hak, kamu kurumlarına taşınır ve taşınmaz mallara, alacaklara ve borçlara sahip olma hakkı verir. •Kamu kurumlarının tüzel kişiliğe sahip olmaları nedeniyle, kendilerine has bir bütçeye, yani malî özerkliğe ve kendi işlerini gördürecekleri bağımsız personele sahip olma hakları vardır. •Kamu kurumları, tüzel kişiliğe sahip olmaları nedeniyle, kendi hak ve borçlarıyla ilgili olarak mahkemeler önünde davacı ve davalı (taraf) olabilirler. Kamu kurumları kamu tüzel kişisidir. Kamu kurumlarının kamu tüzel kişiliğine sahip olması bazı sonuçlar doğurur. Bu sonuçları aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: •Kamu kurumları, bir kamu tüzel kişisi olmaları nedeniyle tek yanlı işlemler yapabilirler. Tek yanlı işlemler, kamu kurumlarına özel kişiler hakkında onların rızasına aykırı olarak veya rızalarına bakmaksızın icrai kararlar almak gibi hukukî sonuçlar doğuran işlemler yapabilirler. •Kamu kurumları re’sen (kendiliğinden) icra yetkisine sahiptir. Özel hukuk tüzel kişilerinin icra haklarını kullanabilmeleri için mahkemelere ve icra dairelerine başvurmaları gerekirken kamu kurumları aldığı kararlar doğrultusunda cebren icra yoluna başvurabilirler. •Kamu kurumları işlemlerini hukuka uygunluk karinesinden yararlanarak yerine getirirler. •Kamu kurumlarının malları, kamu malı statüsüne tabidir. Bu mallar özel ve ayrıcalıklı bir himaye (korunma) görür. •Kamu kurumlarının faaliyetlerinden doğan gelirleri, kamu geliri statüsündedir. Bu gelirlerin tahsilinde özel usuller uygulanır. •Kamu kurumlarının malları haczedilemez, yani kamu malları hakkında özel hukukun cebri icra yollarına başvurulamaz. Ayrıca kamu kurumunun iflâsı istenemez. •Kamu kurumlarının personeli kamu görevlisi niteliğindedir. Kamu kurumları kamulaştırma yetkisine sahiptir. İdarî nitelikte sözleşme yapabilirler. •Kamu kurumları özel kuruluşlar gibi faaliyetlerinden dolayı vergilendirilemezler. Bunların gelir getirici faaliyetleri için vergi muafiyeti tanınmıştır. •Kamu kurumları kendi taşınmaz malları üzerinde yaptığı inşaat ve tamirat işleri, bayındırlık işi olarak kabul edilebilir. •Kamu kurumları faaliyetlerinden dolayı idarî sorumluluğa tabidir.

Kamu kurumları tüzel kişidirler. Kamu kurumları, kendini kuran tüzel kişiden (devlet veya belediye) ayrı bir tüzel kişiliğe sahiptirler. Kamu kurumları, “tüzel kişilik” sıfatına sahip olmaktan kaynaklanan tüm hak ve yetkilere sahiptirler. Kamu kurumlarında tüzel kişilik aşağıdaki sonuçları doğurur: •Kamu kurumları, tüzel kişiliğe sahip olmak sıfatıyla, hak ve fiil ehliyetine sahiptirler; hukukî işlemler yapabilir; kısaca lehlerine hak, aleyhlerine borç doğrucu işlemlere girişebilirler. •Kamu kurumları tüzel kişiliğe sahip olmalarından kaynaklanan, mal varlığına sahiptirler. Bu hak, kamu kurumlarına taşınır ve taşınmaz mallara, alacaklara ve borçlara sahip olma hakkı verir. •Kamu kurumlarının tüzel kişiliğe sahip olmaları nedeniyle, kendilerine has bir bütçeye, yani malî özerkliğe ve kendi işlerini gördürecekleri bağımsız personele sahip olma hakları vardır. •Kamu kurumları, tüzel kişiliğe sahip olmaları nedeniyle, kendi hak ve borçlarıyla ilgili olarak mahkemeler önünde davacı ve davalı (taraf) olabilirler. Kamu kurumları kamu tüzel kişisidir. Kamu kurumlarının kamu tüzel kişiliğine sahip olması bazı sonuçlar doğurur. Bu sonuçları aşağıdaki gibi açıklayabiliriz: •Kamu kurumları, bir kamu tüzel kişisi olmaları nedeniyle tek yanlı işlemler yapabilirler. Tek yanlı işlemler, kamu kurumlarına özel kişiler hakkında onların rızasına aykırı olarak veya rızalarına bakmaksızın icrai kararlar almak gibi hukukî sonuçlar doğuran işlemler yapabilirler. •Kamu kurumları re’sen (kendiliğinden) icra yetkisine sahiptir. Özel hukuk tüzel kişilerinin icra haklarını kullanabilmeleri için mahkemelere ve icra dairelerine başvurmaları gerekirken kamu kurumları aldığı kararlar doğrultusunda cebren icra yoluna başvurabilirler. •Kamu kurumları işlemlerini hukuka uygunluk karinesinden yararlanarak yerine getirirler. •Kamu kurumlarının malları, kamu malı statüsüne tabidir. Bu mallar özel ve ayrıcalıklı bir himaye (korunma) görür. •Kamu kurumlarının faaliyetlerinden doğan gelirleri, kamu geliri statüsündedir. Bu gelirlerin tahsilinde özel usuller uygulanır. •Kamu kurumlarının malları haczedilemez, yani kamu malları hakkında özel hukukun cebri icra yollarına başvurulamaz. Ayrıca kamu kurumunun iflâsı istenemez. •Kamu kurumlarının personeli kamu görevlisi niteliğindedir. Kamu kurumları kamulaştırma yetkisine sahiptir. İdarî nitelikte sözleşme yapabilirler. •Kamu kurumları özel kuruluşlar gibi faaliyetlerinden dolayı vergilendirilemezler. Bunların gelir getirici faaliyetleri için vergi muafiyeti tanınmıştır. •Kamu kurumları kendi taşınmaz malları üzerinde yaptığı inşaat ve tamirat işleri, bayındırlık işi olarak kabul edilebilir. •Kamu kurumları faaliyetlerinden dolayı idarî sorumluluğa tabidir.

Kamu kurumları, faaliyet gösterdikleri coğrafî alan bakımından “Millî Kamu Kurumları” ve “Mahallî Kamu Kurumları” olarak ikiye ayrılır. Millî kamu kurumları, devlet tarafından kurulan ve devletin (merkezî idarenin) vesayet denetimine tâbi olan ülke düzeyinde hizmet veren kamu kurumlarıdır. Örneğin Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur. Buna karşılık, mahallî kamu kurumları, mahallî idareler tarafından kurulan ve bunların vesayet denetimine tâbi olan kamu kurumlarıdır. Örneğin İETT, EGO, ASKİ, İSKİ birer mahallî kamu kurumudur. Örneklerden de anlaşılacağı üzere her kamu kurumunun kendisini kuran kamu idaresinden ve kamu kurumlarından farklı olarak kendine has bir kamu tüzel kişiliği vardır.

Kamu kurumları faaliyet alanlarının yanında, bağlı oldukları kamu idaresi yönünden de ayrıma tabi tutulabilir. Bu ayrıma göre kamu kurumları genel kamu kurumları ve özel kamu kurumları olmak üzere ikiye ayrılır. Genel kamu kurumları, ülkenin belirli bir bölgesiyle veya kamu idaresinin sınırlarıyla kısıtlı olmayıp ülke genelinde ve ülke dışında bulunan yurttaşları da kapsayıcı biçimde faaliyette bulunan (büyük elçilikler ve konsolosluklar) kamu kurumlardır. Bu kurumlar ya doğrudan doğruya devlete veya başka bir kamu kurumuna bağlıdırlar. Özel kamu kurumları ise belli bir alanda faaliyette bulunan ve yerel kamu yönetimlerine bağlı kurumlardır. Örneğin, Tekel Genel Müdürlüğü bir genel kamu kurumudur. Buna karşılık, İstanbul Belediyesine bağlı İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) özel kamu kurumudur. Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur.

Kamu kurumları, hukuksal yapıları ve özerklik dereceleri bakımından da bir ayrıma tabi tutulabilir. Bu ayrıma göre kimi kamu kurumları devlet dairesi biçimindedir. Örgütleri, merkez idaresinin iç örgütlerine benzer. Organları merkezin atadığı ve bir bölümü merkezin hiyerarşik denetimine bağlı memurlardır. Bunların icrai karar alma yetkisi memurluk çevresiyle sınırlıdır. Bunlar idare örgütü içinde kamu kurumlarının en bilinen türünü oluştururlar. İkinci tür kamu kurumları ise mesleksel kuruluşlardır. Ticaret ve Sanayi Odaları bu tür kurumların en bilinen örnekleridir. Üçüncü tür kamu kurumları ise ekonomi ve sanayi alanında faaliyet gösteren ofis, banka, şirket şeklindeki kamu kurumlarıdır. Bunlara Ticarî ve Sanayi Kamu Kurumları veya Kamu Teşebbüsleri denilmektedir. Tekel Genel Müdürlüğü bir genel kamu kurumudur. Buna karşılık, İstanbul Belediyesine bağlı İstanbul Su ve Kanalizasyon İdaresi (İSKİ) özel kamu kurumudur.

İdare hukuku