KAMU ÖZEL KESİM YAPISI VE İLİŞKİLERİ

Kamu gücünün örgütlenmesinde iki eğilim vardır. Bunlardan biri merkezden yönetim (merkeziyet), diğeri de yerinden yönetim (âdem-i merkeziyet)dir.

İdare hukukunda kamu kurumları, bir kamu idaresi tarafından kurulan ve onun vesayeti altında çalışan, özerkliğe sahip ve belli uzmanlık alanlarında faaliyet gösteren kamu tüzel kişileri olarak tanımlanmaktadır. Anayasada ve kanunlarda kamu tüzel kişiliği (kamu kurumu) kavramı tanımlanmamıştır; ancak çeşitli kaynaklarda tüzel kişiler; “idareye özgü bir kuruluş (teşkilât) yapısına sahip ve bundan ötürü kuruluşları idare hukukunca düzenlenen tüzel kişiler”dir şeklinde tanımlanmıştır. Tanımın unsurları üzerinde duracak olursak kamu tüzel kişileri;

• İdareye özgü bir teşkilât yapısı vardır,
• Yapısı ve görevleri idare hukukuna göre düzenlenir,
• Tüzel kişiliğe sahiptirler.

Kamu kurumları ile kamu idarelerinin ortak noktaları ise:

• Faaliyet konularının bir kamu hizmeti olması,
• Her ikisinin de tüzel kişiliğe sahip bulunmaları,
• Zorunlu bir kuruluş olmalarıdır.

Kamu kurumları, kendini kuran tüzel kişiden (devlet veya belediye) ayrı bir tüzel kişiliğe sahiptirler. Kamu kurumları, “tüzel kişilik” sıfatına sahip olmaktan kaynaklanan tüm hak ve yetkilere sahiptirler. Kamu kurumlarında tüzel kişilik aşağıdaki sonuçları doğurur:

Kamu kurumları, tüzel kişiliğe sahip olmak sıfatıyla, hak ve fiil ehliyetine sahiptirler; hukukî işlemler yapabilir; kısaca lehlerine hak, aleyhlerine borç doğrucu işlemlere girişebilirler.

Kamu kurumları tüzel kişiliğe sahip olmalarından kaynaklanan, mal varlığına sahiptirler. Bu hak, kamu kurumlarına taşınır ve taşınmaz mallara, alacaklara ve borçlara sahip olma hakkı verir.

Kamu kurumlarının tüzel kişiliğe sahip olmaları nedeniyle, kendilerine has bir bütçeye, yani malî özerkliğe ve kendi işlerini gördürecekleri bağımsız personele sahip olma hakları vardır.

Kamu kurumları, tüzel kişiliğe sahip olmaları nedeniyle, kendi hak ve borçlarıyla ilgili olarak mahkemeler önünde davacı ve davalı (taraf) olabilirler.

Kamu kurumları, faaliyet gösterdikleri coğrafî alan bakımından “Millî Kamu Kurumları” ve “Mahallî Kamu Kurumları” olarak ikiye ayrılır. Millî kamu kurumları, devlet tarafından kurulan ve devletin (merkezî idarenin) vesayet denetimine tâbi olan ülke düzeyinde hizmet veren kamu kurumlarıdır. Örneğin Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur. Buna karşılık, mahallî kamu kurumları, mahallî idareler tarafından kurulan ve bunların vesayet denetimine tâbi olan kamu kurumlarıdır. Örneğin İETT, EGO, ASKİ, İSKİ birer mahallî kamu kurumudur.

Kamu kurumları, faaliyet gösterdikleri coğrafî alan bakımından “Millî Kamu Kurumları” ve “Mahallî Kamu Kurumları” olarak ikiye ayrılır. Millî kamu kurumları, devlet tarafın- dan kurulan ve devletin (merkezî idarenin) vesayet denetimine tâbi olan ülke düzeyinde hizmet veren kamu kurumlarıdır. Örneğin Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur. Buna karşılık, mahallî kamu kurumları, mahallî idareler tarafından kurulan ve bunların vesayet denetimine tâbi olan kamu kurumlarıdır. Örneğin İETT, EGO, ASKİ, İSKİ birer mahallî kamu kurumudur.

İdarî kamu kurumları; “kamu idarelerinin yerine getirmekle yükümlü olduğu görevleri, yani devletin yürüttüğü klâsik kamu hizmet ve faaliyetlerini, kamu idarelerinden ayrı bir tüzel kişilik eliyle yürüten kurumlardır. Bu tür faaliyetler, ilgili kamu idarelerince doğrudan doğruya ve kendi personel, bütçe ve araçlarıyla yürütülür. Ülkemizde, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Kara yolları Genel Müdürlüğü (TCK), Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), Beden Terbiyesi ve Spor Genel Müdürlüğü ile Orman Genel Müdürlüğünü, idarî kamu kurumlarına örnek olarak verebiliriz.

Yükseköğretim Kurulu organları Genel Kurul, Başkan ve Yürütme Kurulundan oluşur. Genel Kurul, yukarıda sayılan üyelerden oluşur. Her yarıyılda en az üç kez toplanır. Başkan, Cumhurbaşkanı tarafından Genel Kurul üyeleri arasından dört yıl süre için seçilir. Yükseköğretim Genel Kurulu ve Yürütme Kurulunun kararlarının uygulanmasından sorumlu olup, Kurulu temsil eder ve seçimi Kurula verilen akademik personel ile diğer personelin atamalarını yapar. Yükseköğretim Kurulu Başkanı, aynı zamanda Genel Kurul ve Yürütme Kurulunun da başkanıdır. Başkan dâhil dokuz kişiden oluşan Yürütme Kurulu yüksek öğretimin plânlanması, düzenlenmesi, yönetilmesi ve denetlenmesi, yönetmeliklerin hazırlanması, üst kurullar ve üniversitelerin hazırladıkları bütçelerin incelenmesi ve onaylanması gibi 2547 sayılı Kanun’un Genel Kurula verdiği görevlerden Genel Kurulun kendisine devrettiklerini yerine getirir.

Ülkemizde dokuz adet bağımsız idarî otorite bulunmaktadır. Bugün, ülkemizde BİO olarak; Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), Rekabet Kurumu (RK), Telekomünikasyon Kurumu (TK), Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), Kamu İhale Kurumu (KİK), Şeker Kurumu (ŞK) ile Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK) gösterilebilir.

İdarî Kamu Kurumları; “Kamu idarelerinin yerine getirmekle yükümlü olduğu görevleri, yani devletin yürüttüğü klâsik kamu hizmet ve faaliyetlerini, kamu idarelerinden ayrı bir tüzel kişilik eliyle yürüten kurumlardır. Bu tür faaliyetler, ilgili kamu idarelerince doğru­dan doğruya ve kendi personel, bütçe ve araçlarıyla yürütülür. Ülkemizde, Vakıflar Ge­nel Müdürlüğü, Kara yolları Genel Müdürlüğü (TCK), Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), Beden Terbiyesi ve Spor Genel Müdürlüğü ile Orman Genel Müdürlüğünü, idarî kamu kurumlarına örnek olarak verebiliriz. Bunlar kamu idarelerinden ayrı bir kamu tü­zel kişiliğe, mal varlığına ve ayrı bir bütçeye sahip olmaları ile merkezî idareden ayrılır. İdarî kamu kurumları, kamu tüzel kişiliğine sahip oldukları için, kendi görev alanlarıyla ilgili konularda yönetmelik çıkarabilirler.

İktisâdi Kamu Kurumları; Kamu İktisâdi Teşebbüsleri (KİT), İktisâdi Devlet Teşekkülle­ri (Teşekkül), Kamu İktisâdi Kuruluşları (Kuruluş), Müessese, Bağlı Ortaklıklar ve Kamu İştiraklerinin ortak adıdır. İktisâdi kamu kurumları, ticaret, sanayi, tarım ve madencilik gibi ekonomik alanlarda faaliyetlerde bulunmak üzere kamu sermayesi ya da katkısı ile kanuna veya idarî işlemlere dayalı olarak kurulup işletilen kamu teşebbüslerdir. İktisâdi kamu kurumlarının temel amacı, devletin ekonomik faaliyetlere girişimci olarak katılma­sını sağlamaktır. 1982 Anayasasının 165. maddesi, bu tür kamu kuruluş ve ortaklıklarının tümüne, “Kamu İktisâdi Teşebbüsleri (KİT)” adını vermiş ve bunların TBMM tarafından denetleneceği hükme bağlanmıştır. Anayasamızın 165. maddesine göre “Kamu İktisâdi Teşebbüsü, sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluşları ve ortaklıklarıdır” şeklinde tanımlanmıştır. Anayasamızın 165. maddesine göre “Kamu İktisâdi Teşebbüsü, sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluşları ve ortaklıklarıdır” şeklinde tanımlanmıştır.

Sosyal Kamu Kurumları; Anayasanın 2. maddesi devleti, “…demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devletidir” şeklinde tanımlaması, devletin bazı sosyal sorumluluklar göstermesini ve bunun için çeşitli sosyal kamu kurumlarının kurulmasını gerekli kılmıştır. Bu çerçevede çalışma, sağlık, konut, din­lenme, eğlenme, istihdam, emeklilik gibi sosyal ihtiyaçları karşılamakla, kısaca vatandaşın sosyal haklarını ve güvenliği sağlamakla görevli özerk kamu kuruluşları oluşturulmuştur. Ülkemizde, Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü, Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü, Bağ-Kur Genel Müdürlüğü, Türkiye İş Kurumu gibi kuruluşlar (Bunlar daha sonra tek çatı altında toplanmıştır), sosyal kamu kurumlarının bilinen örneklerdir.  Sosyal kamu kurumları, insanların sosyal güvenlik, çalışma, sağlık, emeklilik gibi sos­yal ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş bulunan kuruluşlardır.

Bilimsel, Teknik Ve Kültürel Kamu Kurumları; Bilim ve kültür alanında faaliyetlerde bulunmak üzere kurulan kamu kurumlarıdır. Bilimsel kamu kurumları, daha önce üzerinde durduğu­muz idarî ve iktisadî kamu kurumlarına göre daha özerk bir yapıya sahiptirler. Bu özerklik, bilimsel özerklik şeklindedir; aksine idarî ve malî özerklik değildir. Bilimsel kamu kurumla­rına verilebilecek en uygun örnekler üniversitelerdir. 1982 Anayasasının 130. maddesinin birinci fıkrasında üniversitelerin hukuksal yapısını; “Çağdaş eğitim-öğretim esaslarına da­yanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarına uygun insan gücü yetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı çeşitli düzeylerde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danış­manlık yapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitli birimlerden oluşan kamu tü­zelkişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip üniversiteler kanunla kurulur” şeklinde belirlemiştir.

Yüksek Öğretim Kurumları; 2547 sayılı Yüksek öğretim Kanunu ve Anayasanın 130, 131 ve 132. maddelerine göre düzenlenmiş olan hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşla­rıdır. Yüksek öğretim, milli eğitim sistemi içinde, orta öğretime dayalı, en az dört yarıyılı kapsayan her kademedeki eğitim-öğretimi ifade eder. Yükseköğretim kurumları ise üniver­siteler ile yüksek teknoloji enstitüleri ve bunların bünyesinde yer alan fakülteler, enstitüler, yüksekokullar, konservatuvarlar, meslek yüksekokulları ile uygulama ve araştırma merkez­leri ile bir üniversite veya yüksek teknoloji enstitüsüne bağlı olmaksızın ve kazanç amacına yönelik olmamak şartıyla vakıflar tarafından kurulan meslek yüksekokullarını içerir. Yüksek öğretim sistemi üst kuruluşlar olarak Yükseköğretim Kurulu (YÖK) ve Üniver­sitelerarası Kuruldan, alt kademede ise üniversitelerden oluşmaktadır.

Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu; Temel hedeflerini “toplumumuzun yaşam kalitesinin artmasına ve ülkemizin sürdürülebilir gelişmesine hizmet eden, bilim ve teknoloji alanlarında yenilikçi, yönlendirici, katılımcı ve paylaşımcı bir kurum olma” şeklinde belirleyen TÜBİTAK temel faaliyet alanlarını ise; aka­demik ve endüstriyel araştırma geliştirme çalışmalarını ve yenilikleri desteklemek, ulusal öncelikler doğrultusunda Araştırma-Teknoloji-Geliştirme çalışması yürüten Ar-Ge ensti­tülerini işletme işlevlerinin yanı sıra, ülkemizin bilim ve teknoloji politikalarını belirlemek ve toplumun her kesiminde bu farkındalığı artırmak üzere kitaplar ve dergiler yayınlamak” şeklinde belirlemiştir. Bilim insanlarının yurt içi ve yurt dışı akademik faaliyetleri burs ve ödüller ile desteklenmekte, özendirilmekte, üniversitelerimizin, kamu kurumlarımızın ve sanayimizin projeleri fonlanarak, ülkemizin rekabet gücünün artırılması hedeflenmektedir.

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu; Cumhurbaşkanının gözetim ve desteğinde, Kül­tür ve Turizm Bakanlığına bağlı bir kuruluştur. Kamu tüzel kişiliğine sahiptir. Atatürk Kül­tür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Anayasanın 134. maddesi gereğince 2876 sayılı kanunla; Atatürk’ün direktifleriyle 1931 yılında kurulan Türk Tarih Kurumu ve 1932 yılında kurulan Türk Dil Kurumuna Atatürk Araştırma Merkezi ve Atatürk Kültür Merkezinin ilavesiyle kamu tüzel kişiliğine sahip olarak 17.8.1983 tarihinde kurulmuştur. Bağlı kuruluşları; Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Dil Kurumu, Türk Tarih Kurumu ve Atatürk Kültür Merkezidir.

Türkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT); devlet adına radyo ve televizyon yayınları yap­mak amacıyla 01 Mayıs 1964’te, özel yasayla özerk ve tüzel kişiliğe sahip olarak kurulan bir kamu kurumudur. 1972’deki anayasa değişiklikleri ile kurumun özerkliği kaldırılarak “tarafsız” bir kamu kurumu olarak tanımlandı. 1982 Anayasası hükümleri doğrultusunda 1984 yılında Türkiye Radyo ve Televizyon Kanunu yeniden düzenlendi. Uydu yayınları­nın 1986’dan sonra, Türkiye’ye yönelik yayın yapan özel televizyonların ortaya çıkması, TRT’nin 1990 yılına kadar süren televizyon yayınları üzerindeki tekeli ortadan kaldırıldı. Anayasanın 133. maddesinin 1993’te değiştirilmesiyle özel radyo ve televizyon yayınları serbest bırakılırken TRT’nin özerkliği yeniden tesis edildi.

Devlet Tiyatroları Genel Müdürlüğü ; Devlet Tiyatrosu, Devlet Konservatuarı Tatbikat Sahnesi’nin bir aşaması olarak, 1949 yı­lında, “Devlet Tiyatro ve Operası” adıyla kurulmuştur. Konservatuarın kurulduğu 1936 yılından 1947 yılına kadar, Tiyatro Bölümünü Alman tiyatro sanatçı ve yöneticisi Carl Ebert yönetmiştir. 1940 yılında, “Tiyatro ve Opera Tatbikat Sahnesi” kuruldu. 1947 yılın­da, Tatbikat Sahnesi’nin yöneticiliğine Muhsin Ertuğrul getirildi. 27 Aralık 1947’de Küçük Tiyatro, 2 Nisan 1948’de Büyük Tiyatro açıldı.

Devlet Opera ve Balesi Genel Müdürlüğü ; Devlet Opera ve Balesi, 1309 sayılı kanun ile kurulmuş, ulusal opera ve bale topluluklarını bünyesinde barındıran, Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı bir genel müdürlüktür. 6 taşra müdürlüğünde faaliyetlerini sürdürmektedir. Bunlar; Ankara, İstanbul, İzmir, Mersin, An­talya ve Samsun Devlet Opera ve Balesi Müdürlükleridir. Asıl amacı, opera, bale ve müzik sanatlarını halka tanıtmak ve yaymak gayesiyle opera, operet, bale temsilleri ile konserler vermek, yurt içi ve yurt dışı turneler ile ve milli ve milletler arası festivaller düzenlemektir.

Kamu kurumları ile kamu idarelerinin ortak noktaları:

Kamu idarelerinin faaliyet alanı belli bir yer ile sınırlı iken kamu kurumlarının faaliyet alanı belirli bir hizmet ile sınırlandırılmıştır. Doğru cevap D’dir.