KAMU VE ÖZEL İŞLETMELER VE HUKUKSAL YAPISI

Genellikle işletmeler yedi farklı açıdan sınıflandırmaya tabi tutulabilir. Bunlar; faaliyet alanlarına (işlevlerine) göre işletmeler, tüketicilerin (müşterilerin) türüne göre işletmeler, üretilen mal ve hizmet türüne göre işletmeler, üretim faktörlerinin mülkiyetine göre (sahipliğine göre) işletmeler, büyüklüklerine göre işletmeler, hukuksal (yasal) yapılarına göre işletmeler, birlikler veya işletme birleşmeleridir.

Faaliyet alanlarına göre işletmeler üç grupta sınıflandırılabilir: Üretici işletmeler, hizmet işletmeleri ve satıcı işletmeler veya pazarlama kurumlarıdır.

6102 Sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu’nun 1531. maddesi ortaklıkları (şirketleri); “kollektif ortaklık”, “komandit ortaklık”, “anonim ortaklık”, “sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklık”, “limitet ortaklık” ve “kooperatif ortaklık” olarak sınıflandırmıştır. Ayrıca aynı maddede ortaklık terimlerinin; sırasıyla “şirket”e, “kollektif şirket”e, “komandit şirket”e, “anonim şirket”e, “sermayesi paylara bölünmüş komandit şirket”e, “limitet şirket”e ve “kooperatif şirket”e eş anlamda kanuni terimler olduğunu ve bu terimlerin birbirleri yerine kullanılabileceğini belirtmiştir.

Özel işletmeler hukuksal yapıları bakımından; tek kişi işletmeleri, şirketler, kooperatifler, dernek ve vakıf işletmeleri olmak üzere dört gruba ayrılır.

Serbest Meslek Erbabı; şahsî mesaiye, meslekî bilgi veya ihtisasa dayanan, ticarî mahiyette olmayan işleri, işverene tabi olmaksızın kendi nam ve hesabına yapanlardır.

Bir işletmenin ortaklık sayılabilmesi için aşağıdaki gibi özelliklere sahip olması gerekir:

• Ortaklığı kuran kişilerin sayısı birden fazla olmalıdır.
• Ulaşılmak istenen ortak bir amaç bulunmalıdır.
• Ortak amaca ulaşmak için ortaklar aralarında bir anlaşma (sözleşme) yapmalıdır.
• Belirlenen amaca ulaşmak için para, mal, emek ve sermaye konulmalıdır.
  
  

Belli sayıda kişinin kurduğu ve sorumlulukları kişisel olan ortaklıklara şahıs şirketi denir. Şahıs şirketlerinde ortak sayısı azdır ve ortaklığın devri oldukça zordur. Kişi şirketlerinde ortakların tümü uygun görmeden ortaklık payı başkalarına satılmaz veya devredilemez. Şirketten ayrılan bir ortağın şirket ilişkilerinden dolayı üçüncü kişilere olan sorumluluğu bir süre daha devam eder.

Ticaret Kanunu’nun 304. maddesi komandit şirketleri “Ticarî bir işletmeyi bir ticaret unvanı altında işletmek amacıyla kurulan, şirket alacaklılarına karşı ortaklardan bir veya birkaçının sorumluluğu sınırlandırılmamış ve diğer ortak veya ortakların sorumluluğu belirli bir sermaye ile sınırlandırılmış olan şirket komandit şirkettir” şeklinde tanımlamıştır. Sorumluluğu sınırlı olmayan ortaklara komandite, sorumluluğu sınırlı olanlara komanditer denir. Komandite ortakların gerçek kişi olmaları gerekir. Tüzel kişiler ancak komanditer ortak olabilirler.

Şahıs Şirketleri ile Sermaye Şirketleri arasındaki farklar şunlardır:

• Şahıs şirketlerinde kural olarak her ortağın şirketi yönetim ve temsil hakkı olmasına rağmen, sermaye şirketlerinde şirketin yönetim, temsil ve denetimi şirket organları tarafından yapılır.
• Şahıs şirketlerinde, genellikle şirket borçlarından dolayı sorumluluk sınırsız ve müteselsildir (Komandit şirketlerde komandite ortak hariç). Sermaye şirketlerinde ortağın şirket borçları ile sorumluluğu yükümlülük altına girdiği sermaye miktarı ile sınırlıdır.

Kanunun 332. maddesine göre bir anonim şirketin kurulabilmesi için “tamamı esas sözleşmede taahhüt edilmiş bulunan sermayeyi ifade eden esas sermaye elli bin Türk lirasından ve sermayenin artırılmasında yönetim kuruluna tanınmış yetki tavanını gösteren kayıtlı sermaye sistemini kabul etmiş bulunan halka açık olmayan anonim şirketlerde başlangıç sermayesi yüz bin Türk lirasından aşağı olamaz” şartını getirmektedir.

Kooperatifler türlerine göre ev sahibi olmak (yapı kooperatifleri), tüketim maddelerini toptancıdan temin etmek (tüketim kooperatifleri), ürünleri pazarlarda doğrudan doğruya satmak (pazarlama kooperatifleri) ve üretim faktörlerini almak (üretim kooperatifleri) gibi konularda ortakların ekonomik çıkarlarını korumak için kurulmuştur.

Kooperatiflere egemen olan bazı ilkeler vardır. Söz konusu ilkeleri aşağıdaki gibi açıklayabiliriz:

• Serbest katılım ilkesi.
• Demokratik yönetim ilkesi
• İşletme fazlasının, işlem oranında dağıtılması ilkesi. 
• Sermayeye sınırlı faiz verilmesi ilkesi.
• Kooperatif eğitiminin geliştirilmesi ilkesi.
• Kooperatifler arası işbirliği ilkesi.

Kamu işletmelerinin temel amacı, kâr elde etmekten çok, topluma hizmet sunmaktır. Kamu işletmelerinin kuruluş amaçları şunlardır:

• Kamu kurumlarına gelir sağlamak,
• İstihdama katkıda bulunmak,
• Gelişmemiş veya az gelişmiş yörelerin sosyal, kültürel ve ekonomik yönden gelişmesini sağlamak,
• Ülkenin ekonomik kalkınmasını hızlandırmak.

İktisâdi kamu kurumlarının temel amacı, devletin ekonomik faaliyetlere girişimci olarak katılmasıyla ortaya çıkan kurumlardır. 1982 Anayasası’nın 165. maddesi, bu tür kamu kuruluş ve ortaklıklarının tümüne, “Kamu İktisâdi Teşebbüsleri (KİT)” adını verir ve bunların TBMM tarafından denetleneceği hükme bağlanmıştır. 

Devletin ekonomiye müdahale aracı olan Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT) kuruluş nedenleri şunlardır:

• Özel girişimin yetersizliği.
• Özel tekellerin oluşmasını engellemek.
• Teknik yetersizlik.
• Devlete gelir sağlamak.

Kamu İktisadi Teşebbüslerinin (KİT) genel özelliklerini aşağıdaki gibi açıklayabiliriz:

• KİT’ler özel hukuka tabidirler.
• KİT’ler, kuruluş, içyapı ve ilişkileri itibariyle idare hukukuna tabidirler.
• KİT’ler özerk bütçeli kuruluşlardır. 
• KİT’ler farklı bir denetime tabidirler.
• KİT’ler, iktisâdi faaliyetlerini genellikle doğrudan doğruya yürütmezler.
• KİT’ler, Cumhurbaşkanınca kurulur. 
• KİT’lerin, sermayesinin tamamı devlete aittir.
• KİT’lerin, ilgili olduğu bakanlık, cumhurbaşkanını tarafından belirlenir.

233 sayılı KHK’nin 1. maddesinin 2. fıkrasının (b) bendi, iktisâdi devlet teşekküllerinin amacını; “ekonomik gereklere uygun olarak verimlilik ve kârlılık ilkeleri doğrultusunda milli ekonomi ile uyum içinde çalışarak sermaye birikimine yardım etmek ve daha fazla yatırım kaynağı yaratmak” biçiminde belirlemiştir.

Müesseselerin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Müesseselerin tüzel kişilikleri vardır.
• Müesseseler, statülerinin ticaret siciline kayıt ve ilanı ile tüzel kişilik kazanırlar.
• Müesseselerin sorumluluğu sermayeleri ile sınırlıdır.
• Müesseselere, KİT’ler gibi, yasa ile saklı tutulan hususlar dışında, özel hukuk kuralları uygulanır. Bunlara da genel muhasebe kanunu ile devlet ihale kanunu kuralı uygulanmaz. Müesseseler de KİT’ler gibi 2002 yılında çıkarılan “Kamu İhale Kanununa” tabidir.
• Yönetim komitesi, müessesenin karar organı; müessese müdürü de yürütme organıdır. 

Ülkemizde her yıl TBMM’de görüşülerek kabul edilen bütçe kanunu iki bölümden meydana gelir. Bunlar; Genel Bütçe ve Katma Bütçedir.

Genel bütçe, yıllık gelir ve gider kalemlerinin tümünü kapsayan bütçedir. Merkezî idare içerisinde yer alan devlete ait kurum ve kuruluşların bütçelerinin tümü, genel bütçe içinde yer alır.

Katma bütçe ise, özel gelirleri olan ve genel bütçe dışında kalan bütçedir

Karma işletmeler, gerçek kişiler ile kamu tüzel kişilerinin birlikte kurdukları işletmelerdir. Bu işletmelere örnek olarak T.C. Merkez Bankası, Migros, Türk Ticaret Bankası, Türk Ticaret A.Ş. ve Çukurova Elektrik A.Ş.’yi verebiliriz. Bayer gibi yabancı sermayeli firmalara rastlamak mümkündür. Öte yandan, hizmet sektöründe başta ticaret, banka ve sigortacılık ve otelcilik olmak üzere çeşitli alanlarda yine Uluslararası Endüstri ve Ticaret Bankası, Arap-Türk Bankası, Birleşik Yatırım Bankası, Citibank, Koç-Amerikan Bankası, AGF Garanti Sigorta, Şark Sigorta, Ankara Enternasyonal Otelcilik A.Ş., İzmir Enternasyonal Otelcilik A.Ş., Akdeniz Yatırım Holding A.Ş. ve General Elektrik CGR gibi birçok yabancı sermayeli işletme vardır.

Hukukî temelde, kanunlara göre ülkemizde kurulan yabancı sermayeli işletmeler aşağıdaki gibi dört başlık altında toplanmaktadır:

• Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa Göre Kurulan İşletmeler,
• Petrol Kanununa Göre Kurulan İşletmeler,
• 1567 Sayılı Yasaya Göre Kurulan İşletmeler,
• Uluslararası Anlaşmalarla Kurulan İşletmeler.

Ulusal işletme, belli bir ülke içinde kurulmuş, mülkiyet, sermaye ve yönetim bakımından dışa karşı bağımsız, faaliyetlerini ulusal sınırlar içinde yapan özel veya kamu işletmeleridir. Bu işletmeler kendi ülkesindeki pazar potansiyeli ile sınırlıdır. Üretim ve pazarlama faaliyetlerinin tamamını kendi ülkesinde sürdürürler. Sadece kendi ülkesinde faaliyet gösteren ulusal işletmelerin, mal ve hizmetlerinin müşterileri de kendi ülkesindeki müşterilerdir. Pazara ulaşmada yerli kanallar kullanırlar. Bununla birlikte ulusal işletme yöneticileri küresel çevre ile ilgilenebilir, dış pazarlara girme isteği duyabilir ve bunun hazırlıklarını yapabilirler.

Küresel işletmeler, dünyanın dört bir yanında faaliyette bulunan, faaliyetlerini uluslararası işletmeler gibi belli bir merkeze bağlı olarak yürütmeyen, çok merkezli olan ve her merkezin birbirinden bağımsız olarak faaliyetlerini yürüttüğü, merkezle diğer birimler arasında sadece fonksiyonel ilişkilerin olduğu işletmelerdir.