Kamu Yönetiminin Teşkilat Yapısı: Merkezî Yönetim ve Taşra Teşkilatı

Kamu “halk hizmeti gören devlet organlarının tümü, bir ülkedeki halkın bütünü, halk, amme” gibi anlamlara gelmektedir. Kamu yönetimi, devletin amaçlarını ve hedeflerini gerçekleştirecek şekilde teşkilatlanmış insan gücü ve araç-gereçler ile bunların yönetimi demektir. Diğer deyişle kamu yönetimi, kamu politikalarının gerçekleştirilmesi için gerekli bireysel ve grupsal çabaların eşgüdümlü hale getirilmesi olarak tanımlanabilir.

Kamu yönetimi sistemi; halk, kurallar düzeni, teşkilat, ekonomik kaynak, kamu görevlileri ve kamu politikaları olmak üzere çeşitli unsurlardan oluşmaktadır.

Halk; kamu yönetiminin beşeri ya da insan unsurunu oluşturmaktadır ve kamu yönetiminin en etkili unsurudur. Halk unsuruna; baskı grupları, siyasi liderler, parlamento üyeleri, çeşitli tüketici gruplar dâhildir.

Yerine getirilecek görev ve hizmetlerin miktarı doğrudan ekonomik olanaklarla ilgili olduğundan kamu idarecileri var olan kaynakların artırılması ve bunların etkin ve verimli bir şekilde kullanılmasının yöntemlerini bulmakla görevlidirler. Ekonomik kaynakların azlığı ya da yetersizliği kamu yönetiminin işleyişini de zorlaştırır ve kamu yönetimini anlamsız kılabilir.

Kanun yapma/değiştirme, idari düzenleyici işlemler yapma, idari işlemler tesis etme, alternatif çözüm önerileri arasında seçim yapma ve sorunları çözecek en uygun yöntemleri belirleme faaliyeti, kamu politikaları olarak isimlendirilir.

Kamu yönetim sistemini oluşturan unsurların temel özellikleri aşağıdaki gibidir:

• Yönetim sistemi temelde ve kuruluşunda Fransız kamu yönetiminin etkisini taşımakla birlikte, özellikle 21 Ocak 2017 tarihli ve 6771 sayılı Kanun’la yapılan Anayasa değişikliğinden sonra hükûmet sistemindeki farklılaşmaya bağlı olarak özgün bir karakter de gösterebilmektedir.
• Fransız sisteminin izleri bulunmakla birlikte, teşkilat yapısında Osmanlı Devleti’nin etkisi büyüktür.
• Görev ve personel sayısı açısından büyüme eğilimli bir yapısı olmakla birlikte, son dönemlerde e-devlet uygulamalarındaki artış ve bu uygulamalara verilen önem, personel sayısındaki artışı sınırlandırmaktadır.
• İşleyiş yönünden güçlü bir merkeziyetçi yapısı  bulunmaktadır ve son hükûmet sistemi değişikliğiyle birlikte merkeziyetçi nitelik daha da artmıştır.
• Yönetime katılma mekanizmaları sınırlı olmakla birlikte, son dönemlerde iletişim teknolojilerindeki gelişmelerle katılımcılığın kolaylaşması ve artması eğilimi bulunmaktadır.

1982 Anayasası’nın 3. maddesine göre, “Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür.” Bu düzenleme, ülkemizin merkezi tek yapılı ya da üniter bir devlet olma niteliğine vurgu yapmaktadır. Yine Anayasanın 123. Maddesinde “İdare, kuruluş ve görevleriyle bir bütündür ve kanunla düzenlenir. İdarenin kuruluş ve görevleri, merkezden yönetim ve yerinden yönetim esaslarına dayanır. Kamu tüzel kişiliği, kanunla veya Cumhurbaşkanlığı kararnamesiyle kurulur.” düzenlemesi bulunmaktadır. Bunun sonucu olarak da ülkemizde merkezden yönetim ilkesi uygulanmaktadır.

1982 Anayasası’nın 126/2. maddesi gereğince ülkemizde de illerin yönetimi yetki genişliği ilkesine göre yürütülmekte olup illerin başında bulunan yüksek memurlar ya da valilere belli konularda karar alma ve uygulama yetkisi verilmiştir.

21 Ocak 2017 tarih ve 6771 sayılı Kanunla yapılan Anayasa değişikliğinden sonra hükûmet sisteminde değişiklik olmuştur. Anılan değişiklikten sonra merkezi yönetimin başkent teşkilatı Cumhurbaşkanı ve Bakanlıklardan oluşmaktadır.

Cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemine göre Cumhurbaşkanlığına aday olabilmek için gerekli şartlar şunlardır:

• Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak,
• 40 yaşını doldurmuş olmak,
• Yükseköğrenim yapmış olmak,
• (Türk Medeni Kanunu’nun 405, 406, 407 ve 408. Maddeleri kapsamında) Kısıtlı olmamak,
• Askerlikle ilişiği  olmamak,
• (Türk Ceza Kanunu’nun 53. Maddesi kapsamında) Kamu hizmetinden yasaklı olmamak,
• Taksirli  suçlar hariç olmak üzere toplam bir yıl veya daha fazla hapis veya süresi ne olursa olsun ağır hapis cezasına hüküm giymemiş olmak.

Cumhurbaşkanının seçimine ilişkin temel düzenlemelere, 19 Ocak 2012 tarihli ve 6271 sayılı Cumhurbaşkanı Seçimi Kanunu’nda yer verilmiştir. Anılan Kanuna göre; cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından seçilir. Seçim genel, eşit ve gizli oyla, bütün yurtta aynı günde, yargının (Yüksek Seçim Kurulu ve il-ilçe seçim kurulları) yönetimi ve denetimi altında yapılır. Yurt dışında yaşayan Türk vatandaşlarının oy kullanmaları, 26 Nisan 1961 tarihli ve 298 sayılı Seçimlerin Temel Hükümleri ve Seçmen Kütükleri Hakkında Kanun hükümleri çerçevesinde sağlanır. Seçmen, oyunu tam bir serbestlikle kendisi kullanır. Oyların sayımı, dökümü ve tutanaklara bağlanması açık olarak yapılır. Cumhurbaşkanı ve TBMM seçimleri beş yılda bir ve aynı günde yapılır. 

Cumhurbaşkanlığına; siyasi parti grupları, en son yapılan milletvekili genel seçiminde toplam geçerli oyların tek başına veya birlikte en az yüzde beşini almış olan siyasi partiler ve en az yüz bin seçmen aday gösterebilir.

YSK, başvurusu kabul edilen kişileri ilân eder. Seçmenler, ancak bu ilânda belirtilen kişilerden sadece biri için bir kez teklifte bulunabilirler. Seçmenler, adaylık teklifi için kayıtlı oldukları ilçe seçim kuruluna bizzat başvururlar. Başvuranın, seçmen niteliğine sahip olduğu ve daha önce aday teklifinde bulunmadığı tespit edildikten sonra, ilân edilen listedeki kişiler arasından tercih yaptırılarak adayın bilgilerini içeren form imzalatılır ve elektronik ortamda da kaydedilir. Başvuran seçmene, aday teklifinde bulunduğuna ilişkin belge verilir. Aday gösterme formları, elektronik ortamda YSK’ya iletilir ve fiziki olarak ilçe seçim kurullarında saklanır. Aday gösterilmek isteyen kişinin talebi hâlinde, hakkında aday teklifinde bulunanlara ilişkin formlar ve diğer bilgiler kendisine verilir. İtiraza ilişkin konular YSK tarafından belirlenir. Belirlenen süre içinde yüz bin seçmen tarafından teklif edilen kişiler, geçici aday listesinde gösterilir.

Hukukumuzda Cumhurbaşkanının görev süresi 5 yıl olarak belirlenmiştir. Bu sürenin bitmesiyle birlikte Cumhurbaşkanlığı görevi de sona erer. Bazı hâllerde 5 yıllık sürenin bitmesini beklemeden de Cumhurbaşkanının görevi sona erebilir. Cumhurbaşkanının görevinin sona ermesi nedenlerinin tamamı aşağıdaki gibidir:

• Cumhurbaşkanının 5 yıllık görev süresinin bitmesi,
• (Cumhurbaşkanı veya TBMM tarafından) Seçimlerin yenilenmesine karar verilmesi,
• Cumhurbaşkanının ölmesi,
• Cumhurbaşkanının istifa etmesi,
• Cumhurbaşkanının seçilmeyi engel bir suçtan Yüce Divan tarafından mahkûm edilmesi,
• Cumhurbaşkanının görevini sürekli yapmasına engel olan bir hastalığa yakalanması (akıl hastalığı, koma halinde bulunma vs.)

İdari İşler Başkanı Cumhurbaşkanı adına aşağıdaki görevleri yapar:

• Anayasada belirtilen görevlerinin yerine getirilmesinde ve yetkilerinin kullanılmasında Cumhurbaşkanına gerekli olan hizmetleri sunmak.
• TBMM ile olan ilişkilerin yürütülmesi ve kamu kurum ve kuruluşları arasında koordinasyonun sağlanması için gerekli çalışmaları yapmak.
• Devlet teşkilatının düzenli ve etkin bir şekilde işlemesini temin edecek prensiplerin tespiti için gerekli çalışmaları yapmak.
• İç güvenlik, dış güvenlik ve terörle mücadele konusunda koordinasyonun sağlanması için gerekli çalışmaları yapmak.
• Yapılan çalışmaların kamuoyundaki etkilerini izleme ve değerlendirme çalışmalarını yapmak.

10 Temmuz 2018 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan 1 sayılı Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi’nin 20. maddesi ile aşağıdaki politika kurulları kurulmuştur:

• Bilim, Teknoloji ve Yenilik Politikaları Kurulu
• Eğitim ve Öğretim Politikaları Kurulu
• Ekonomi Politikaları Kurulu
• Güvenlik ve Dış Politikalar Kurulu
• Hukuk Politikaları Kurulu
• Kültür ve Sanat Politikaları Kurulu
• Sağlık ve Gıda Politikaları Kurulu
• Sosyal Politikalar Kurulu
• Yerel Yönetim Politikaları Kurulu

Cumhurbaşkanı yardımcısı atanabilmek için gerekli şartlar şunlardır:

• Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak,
• 18 yaşını doldurmuş olmak,
• En az ilkokul mezunu olmak,
• (Türk Medeni Kanunu md. 405-408 kapsamında) Kısıtlı olmamak,
• Askerlikle ilişiği olmamak,
• (Türk Ceza Kanunu md. 53 kapsamında) Kamu hizmetinden yasaklı olmamak,
• Taksirli suçlar hariç olmak üzere toplam bir yıl veya daha fazla hapis veya süresi ne olursa olsun ağır hapis cezasına hüküm giymemiş olmak.
  
  

Cumhurbaşkanı yardımcılarının görev ve yetkileri şunlardır:

• Cumhurbaşkanlığı makamının herhangi bir nedenle boşalması hâlinde, yenisi seçilene kadar Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanmak,
• Cumhurbaşkanının hastalık ve yurt dışına çıkma gibi sebeplerle geçici olarak görevinden ayrılması hâllerinde, Cumhurbaşkanına vekâlet etmek ve Cumhurbaşkanına ait yetkileri kullanmak,
• Milli Güvenlik Kurulu toplantılarına katılmak,
• Cumhurbaşkanı katılamadığı durumlarda Milli Güvenlik Kuruluna başkanlık etmek,
• Görevlerine ait işlerle ilgili olarak valilere emir ve talimat vermek, 
• Cumhurbaşkanı tarafından verilen diğer görevleri yapmak.

Bakan atanabilmek için gerekli şartlar şunlardır:

• Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmak, • 18 yaşını doldurmuş olmak,
• En az ilkokul mezunu olmak,
• (Türk Medeni Kanunu md. 405-408 kapsamında) Kısıtlı olmamak,
• Askerlikle ilişkisi olmamak,
• (Türk Ceza Kanunu md. 53 kapsamında) Kamu hizmetinden yasaklı olmamak,
• Taksirli suçlar hariç olmak üzere toplam bir yıl veya daha fazla hapis veya süresi ne olursa olsun ağır hapis cezasına hüküm giymemiş olmak.

Bakanlık merkez teşkilatı, bakanlığın sorumlu olduğu hizmetlerin yürütülmesi, bu hizmetlerle ilgili amaç ve politika belirlenmesi, planlama, kaynakları düzenleme ve sağlama, koordinasyon, gözetim ve takip, idareyi geliştirme ve denetim gibi görevleri yerine getirmek üzere gerekli birimlerden meydana gelir.

Merkezdeki yardımcı kuruluşlar; Danıştay, Sayıştay, Milli Güvenlik Kurulu ve Yüksek Askeri Şura olarak sıralanabilir.

Danıştay, 1868’de Şûrâ-yı Devlet adıyla kurulmuştur. 4 Kasım 1922 tarihinde faaliyetleri sona eren Danıştay, 669 Sayılı Kanun’la yeniden kurulmuş ve 6 Temmuz 1927 tarihinde yeniden çalışmaya başlamıştır. 1961 Anayasası döneminde de faaliyetlerine sürdüren Danıştay, 1982 yılında yürürlüğe giren 2575 sayılı Danıştay Kanunu’na göre yeniden örgütlenmiştir. 01.07.2016 tarihinde yürürlüğe giren 6723 sayılı Danıştay Kanunu ile Bazı Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun ile değişiklik yapılmıştır.

Danıştayın görev ve yetkileri şunlardır:

• İdare Mahkemeleri ile vergi mahkemelerinden verilen kararlar ve ilk derece mahkemesi olarak Danıştayda görülen davalarla ilgili kararlara karşı temyiz taleplerini incelemek ve karara bağlamak,
• 2575 sayılı Danıştay Kanunu’nda yazılı idari davaları ilk ve son derece mahkemesi olarak karara bağlamak,
• Kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz şartlaşma ve sözleşmeleri hakkında düşüncesini bildirmek.

29 Mayıs 1862 tarihinde Devlet Başkanı Padişah Abdülaziz’in emri ile Sayıştayın bugünkü kurumsal alt yapısını oluşturan “Divan-ı Muhasebat” kurulmuştur. Anılan emri müteâkip “Divan-ı Muhasebatın Suret-i Teşkil ve Tanzimine Dair Nizamname” 1863 yılında yürürlüğe konulmuştur. Sayıştay, 1865 yılında “Divan-ı Muhasebatın Suret-i Teşkil ve Vezaifi Umumiyesine Dair Nizamname” ile yeniden düzenlenmiştir. Daha sonra 1876 Kanuni Esasi”nin 105, 106 ve 107. maddelerinde Divan-ı Muhasebat’a yer verilmiştir. Böylece Sayıştay ilk kez Anayasal bir kurum hâline gelmiştir.

Sayıştay mensupları şunlardır:

• Meslek mensupları,
  • Sayıştay Başkanı,
  • Daire başkanları ve üyeler,
  • Sayıştay denetçileri.
• Başsavcı ve savcılar,
• Yönetim mensupları.

Anayasa’nın 118. Maddesine göre Milli Güvenlik Kurulu; Cumhurbaşkanının başkanlığında, Cumhurbaşkanı yardımcıları, Adalet, Millî Savunma, İçişleri, Dışişleri Bakanları, Genelkurmay Başkanı, Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri komutanlarından kurulur.

Yüksek Askeri Şûra'nın görevleri şunlardır:

• Genelkurmay Başkanlığınca hazırlanan askeri stratejik ana fikrin tespiti ve gerektiğinde yeniden gözden geçirilmesi hususlarında görüş bildirmek,
• Silahlı Kuvvetlerin ana program ve hedefleri ile ilgili konularda görüş bildirmek,
• Türk Silahlı Kuvvetleriyle ilgili olup önemli görülen mevzuat taslaklarını inceleyip görüş bildirmek,
• Cumhurbaşkanının gerekli gördüğü hâllerde Türk Silahlı Kuvvetleri’yle ilgili diğer konular hakkında görüş bildirmek,
• Mevzuatla verilen görevleri yapmak.

Merkezî yönetimin taşra teşkilatı; il, ilçe ve (kurulursa) bölge teşkilatlarıdır. 10 Eylül 2014 tarihli ve 6552 sayılı Kanun’la kaldırılmadan önce “Bucak”lar da taşra teşkilatı içerisinde ye alıyordu. Ancak anılan kanunla Bucak idaresinin hukuki varlığına son verilmiştir.

Valinin görev ve yetkileri şunlardır:

• Valiler, ilin genel yönetiminden Cumhurbaşkanına karşı sorumludur.
• Bakanlıklar ve tüzel kişiliği haiz genel müdürlükler, il genel idare teşkilatına ait bütün işleri doğrudan doğruya valiliklere yazarlar.
• Vali, kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve diğer mevzuatın yayın ve ilanını ve uygulanmasını sağlamak ve talimat ve emirleri yürütmekle ödevlidir.
• Kanun, Cumhurbaşkanlığı kararnamesi ve diğer mevzuatın verdiği yetkiyi kullanmak ve bunların yüklediği ödevleri yerine getirmek için valiler genel emirler çıkarabilir ve bunları ilan ederler.
• Vali, 5442 sayılı Kanun’un dördüncü maddenin son fıkrasında belirtilen adli ve askeri teşkilat dışında kalan bütün Devlet daire, müessese ve işletmelerini, özel işyerlerini, özel idare, belediye köy idareleriyle bunlara bağlı tekmil müesseseleri denetler, teftiş eder.
• İlin her yönden genel idare ve genel gidişini düzenlemek ve denetlemekten sorumludur.
• Vali, ilde teşkilatı veya görevli memuru bulunmayan işlerin yürütülmesini, bu işlerin görülmesiyle yakın ilgisi bulunan herhangi bir idare şube veya daire başkanından isteyebilir.
• Vali, il içindeki idare ve müesseselerde çalışan uzman veya fen kollarına dâhil memur ve hizmetlilerinden asli vazifelerine halel getirmemek şartıyla ilin genel ve mahalli hizmetlerine müteallik işlerin görülmesini isteyebilir.
• Vali, Devlet gelirlerinin tahakkuk ve tahsilini ve ödeme işlerinin muntazam bir şekilde yapılmasını ve gelir kaynaklarının gelişmesini sağlamak için tedbirler alır ve uygular, lüzumunda bu maksatla ilgili Bakanlıklara ve genel müdürlüklere tekliflerde bulunur.
• Vali, Devlet, il, belediye, köy ve diğer kamu tüzel kişiliklerine ait genel ve özel mülklerin yangın ve benzeri tehlikelere karşı korunmasını, iyi hâlde tutulmasını, değerlenmesini ve iyi hâlde idaresini sağlayacak tedbirlerin uygulanmasını ilgililerden ister ve denetler.
• Vali, il, ilçe, bucak merkezlerinde ve çevrelerinde kiralı, kirasız binalarda vazife gören bütün Devlet dairelerini mahallin hizmet şartlarına ve Hazine menfaatine en uygun şekilde bir veya birkaç binada toplamak üzere gereken tedbirleri aldırır ve uygulanmasını denetler.
• Vali, Cumhuriyet Bayramında ilde yapılacak resmi törenlere başkanlık yapar ve tebrikleri kabul eder.

0 Haziran 1949 tarihli ve 5442 sayılı İl İdaresi Kanunu’nun 2. maddesine göre ilçelerin kurulması, kaldırılması ve isimlerinin değiştirilmesi kanunla mümkündür. 2018 tarihi itibariyle ülkemizde 921 adet ilçe bulunmaktadır. TBMM’nin takdirine göre, ilçeler il yapılabileceği gibi, illerde yeni ilçeler de kurulabilir. Her ilde birden fazla ilçe bulunmaktadır. Kural olarak ilçeler kaymakam tarafından yönetilmekle birlikte, bazı illerimizde bulunan merkez ilçeler doğrudan il valisinin yönetimi altındadır. Sözgelimi Adapazarı, Sakarya ilinin merkez ilçesini oluşturmaktadır. İlçe idaresi Kaymakam, İlçe İdare Şube Başkanları ve İlçe İdare Kurulundan oluşmaktadır.

İlçe idare kurulu, kaymakamın başkanlığında yazı işleri müdürü, mal müdürü, sağlık müdürü, milli eğitim müdürü, gıda, tarım ve hayvancılık müdüründen oluşur. Görevi Kaymakama yardımcı olmaktır.