KAMU ÖZEL KESİM YAPISI VE İLİŞKİLERİ - Deneme Sınavı - 11

Kamu kurumları, faaliyet gösterdikleri coğrafî alan bakımından “Millî Kamu Kurumları” ve “Mahallî Kamu Kurumları” olarak ikiye ayrılır. Millî kamu kurumları, devlet tarafından kurulan ve devletin (merkezî idarenin) vesayet denetimine tâbi olan ülke düzeyinde hizmet veren kamu kurumlarıdır. Örneğin Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur. Buna karşılık, mahallî kamu kurumları, mahallî idareler tarafından kurulan ve bunların vesayet denetimine tâbi olan kamu kurumlarıdır. Örneğin İETT, EGO, ASKİ, İSKİ birer mahallî kamu kurumudur.

Kamu kurumları, faaliyet gösterdikleri coğrafî alan bakımından “Millî Kamu Kurumları” ve “Mahallî Kamu Kurumları” olarak ikiye ayrılır. Millî kamu kurumları, devlet tarafın- dan kurulan ve devletin (merkezî idarenin) vesayet denetimine tâbi olan ülke düzeyinde hizmet veren kamu kurumlarıdır. Örneğin Orman Genel Müdürlüğü, Vakıflar Genel Müdürlüğü, üniversiteler, TÜBİTAK, TÜBA, millî kamu kurumudur. Buna karşılık, mahallî kamu kurumları, mahallî idareler tarafından kurulan ve bunların vesayet denetimine tâbi olan kamu kurumlarıdır. Örneğin İETT, EGO, ASKİ, İSKİ birer mahallî kamu kurumudur.

İdarî kamu kurumları; “kamu idarelerinin yerine getirmekle yükümlü olduğu görevleri, yani devletin yürüttüğü klâsik kamu hizmet ve faaliyetlerini, kamu idarelerinden ayrı bir tüzel kişilik eliyle yürüten kurumlardır. Bu tür faaliyetler, ilgili kamu idarelerince doğrudan doğruya ve kendi personel, bütçe ve araçlarıyla yürütülür. Ülkemizde, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Kara yolları Genel Müdürlüğü (TCK), Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), Beden Terbiyesi ve Spor Genel Müdürlüğü ile Orman Genel Müdürlüğünü, idarî kamu kurumlarına örnek olarak verebiliriz.

Yükseköğretim Kurulu organları Genel Kurul, Başkan ve Yürütme Kurulundan oluşur. Genel Kurul, yukarıda sayılan üyelerden oluşur. Her yarıyılda en az üç kez toplanır. Başkan, Cumhurbaşkanı tarafından Genel Kurul üyeleri arasından dört yıl süre için seçilir. Yükseköğretim Genel Kurulu ve Yürütme Kurulunun kararlarının uygulanmasından sorumlu olup, Kurulu temsil eder ve seçimi Kurula verilen akademik personel ile diğer personelin atamalarını yapar. Yükseköğretim Kurulu Başkanı, aynı zamanda Genel Kurul ve Yürütme Kurulunun da başkanıdır. Başkan dâhil dokuz kişiden oluşan Yürütme Kurulu yüksek öğretimin plânlanması, düzenlenmesi, yönetilmesi ve denetlenmesi, yönetmeliklerin hazırlanması, üst kurullar ve üniversitelerin hazırladıkları bütçelerin incelenmesi ve onaylanması gibi 2547 sayılı Kanun’un Genel Kurula verdiği görevlerden Genel Kurulun kendisine devrettiklerini yerine getirir.

Ülkemizde dokuz adet bağımsız idarî otorite bulunmaktadır. Bugün, ülkemizde BİO olarak; Sermaye Piyasası Kurulu (SPK), Radyo ve Televizyon Üst Kurulu (RTÜK), Rekabet Kurumu (RK), Telekomünikasyon Kurumu (TK), Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu (BDDK), Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK), Kamu İhale Kurumu (KİK), Şeker Kurumu (ŞK) ile Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurumu (TAPDK) gösterilebilir.

Avrupa Komisyonu: Bu organ Avrupa Birliği’nin yürütme organı gibi işlev görür. Mev­zuat önerileri hazırlayarak birlik içinde bunların uygulanmasını denetler. Bu organ oluş­turulurken kurumun liderlerin ulusal çıkarlar doğrultusunda değil, tüm Avrupa devletleri için çalışması beklenir. Komisyon aynı zamanda Avrupa entegrasyonunun da merkezi olarak görülür. Avrupa komisyonu, farklı alanlarda görevli yirmi yedi üye ülkenin her birinden gelen birer komisyon üyeden oluşur.

Avrupa Birliği Konseyi: Avrupa Birliği’nin yasama organının yarısını oluşturur. Bu konsey, her üye ülkeden vekillerin önceden belirlenmiş alanlara göre görevlere atandığı organize bir plâtformdur. Konsey pek çok alt bölümden oluşur. Yasama alanındaki işlevle­rinin yanı sıra konsey, ayrıca ortak dışişleri ve güvenlik politikası dâhilinde de yönetimsel görevler üstlenir. Avrupa Birliği Konseyi başkanı, başkanlar konseyinin nitelikli çoğunlu­ğu ile seçilir, başkan 2,5 yıl süreyle görev yapar. Oy hakkı yoktur.

Avrupa Parlâmentosu: Avrupa Birliği’’nin yasama organının diğer yarısını Avrupa Parlâmentosu oluşturur. Parlâmentonun 736 üyesi, Avrupa Birliği vatandaşları tarafından beş yıl için seçilir. Tüm milletvekilleri, kendi ülkelerinde ulusal çapta düzenlenen seçimler ile iş başına gelmelerine karşın, Parlâmento’daki koltuklarında ulusal kimliklerinden çok, politik görüşlere göre gruplanırlar. Her üye ülke önceden belirlenmiş sayıda milletvekilini parlâmentoya gönderir. Parlâmento ve Konsey birlik içindeki yasama işlemlerini ortak bir biçimde yürütürler. Bazı politikaları ortak karar mekanizmasını kullanarak yönlendirirler. Parlâmento ayrıca, Avrupa Komisyonu’nun ve Avrupa Birliği bütçesinin aldığı kararla­rı reddetme ya da eleştirme hakkına sahiptir. Parlâmento başkanı aynı zamanda meclis sözcüsü olarak görev yapar ve parlâmentoyu uluslararası düzeyde temsil eder. Başkan ve başkan yardımcıları 30 ayda bir parlâmento içinde milletvekilleri tarafından seçilir.

Avrupa Adalet Divanı: Üye ülkeler veya Avrupa Birliği kurumlarıyla ilgili davalarla ve üye ülke mahkemelerinin bir üst kuruma sevk ettiği uyuşmazlıklarla uğraşır. İlk Derece Mahkemelerinde alınan kararlar için Adalet Divanı’na başvurulabilir ve temyiz istenilebi­lir. Üye devletlerin yerel mahkemeleri, Avrupa Birliği hukukunun birincil uygulayıcıları olarak birlik içinde önemli rol oynar. Yapılan antlaşmalara göre, Avrupa Birliği ve ulusal mahkemeler arasında işbirliği ilişkisi vardır. Avrupa Adalet Divanı’nın temel işlevlerinden biri de AB mevzuatının tüm üye devletlerde aynı şekilde yorumlanması ve uygulanmasını sağlamaktır. Adalet Divanı üye devletler, AB kurumları, işletmeler ve kişiler arasındaki anlaşmazlıkların çözümlenmesi yetkisine sahiptir.

Avrupa Birliği Başkanlığı: Avrupa Birliği’nin Avrupa Birliği Başkanlığı adlı bir organı daha bulunmaktadır. Bu organ görevini üye ülkelerin her birinin sırayla katı­lımlarıyla altı aylık dönemler hâlinde dönüşümlü olarak yürütür. Bu süre boyunca söz konusu ülkenin temsilcisi düzenlenen toplantı ve görüşmelerin pek çoğuna başkanlık eder. Dönem başkanlığı görevini yürütmekte olan ülke genellikle, bazı yenilikler, birliğin genişlemesini ilgilendiren konular ya da dünyanın herhangi bir bölgesi ile sürdürülen dış ilişkiler gibi alanlarda sınırlı bir yetki çerçevesinde hareket eder.

Avrupa Merkez Bankası (AMB): Avrupa’nın tek para birimi olan Euro’nun idaresinden ve AB’nin ekonomi ve para politikasının oluşturulması ve uygulanmasından sorumludur. AMB, görevini yerine getirirken tüm AB üyesi ülkeleri kapsayan Avrupa Merkez Bankaları Sistemi ile birlikte çalışır ve Euro sisteminin karar alma organlarının kararlarını uygular.

Avrupa Yatırım Bankası (AYB): AB’nin dengeli büyümesine katkıda bulunacak yatırım projeleri için kredi sağlayan AB’nin özerk ve kâr amacı gütmeyen finans kuruluşudur. AB içerisinde ekonomik açıdan geri kalmış bölgelerin kalkınması amaçlı projelerin yanı sıra Akdeniz, Afrika, Karayip ve Pasifik, Lâtin Amerika ve Asya ülkelerindeki projeleri destekler.

Bölgeler Komitesi: Ekonomik ve Sosyal Komite ile benzer şekilde bir danışma organı olan Bölgeler Komitesi, karar alma sürecinde bölgesel ve yerel görüşlerin dikkate alın­masını sağlar. Bölgesel politika, çevre, eğitim, gençlik, ulaştırma gibi yerel ve bölgesel yö­netimleri ilgilendiren konularda karar alırken Bölgeler Komitesine danışılması gerekir. Komite ayrıca bu alanda kendi inisiyatifi doğrultusunda görüş bildirebilir. 1994 yılında Maastricht Antlaşması ile oluşturulan Bölgeler Komitesi, üye ülkelerin tavsiyeleri doğrul­tusunda Konsey tarafından 4 yıl için atanan 344 bölgesel ve yerel yetkiliden oluşur.

Ekonomik ve Sosyal Komite: Bu organ başta işverenler, sendikalar, çiftçiler, tüketiciler ve diğer çıkar grupları olmak üzere sivil toplumun görüşlerini temsil eden ve çıkarlarını koruyan bir danışma organıdır. Ekonomik ve sosyal politika alanında karar alırken danı­şılması gereken Komite, önemli gördüğü konularda kendi inisiyatifiyle de görüş bildirebi­lir. Ekonomik ve Sosyal Komite, üye devletler tarafından 4 yıl için atanan 344 üyeden oluşur.

Ombudsman: Anlaşmazlıkların çözümünde hakem heyeti olarak işlev gören Ombuds­man, Maastricht Antlaşması tarafından oluşturulmuştur. AB vatandaşları, iş dünyası ve kurumları veya herhangi bir AB ülkesinde ikamet eden gerçek kişiler ile AB’de kayıtlı olan tüzel kişilerin AB kurumları hakkındaki şikâyetlerini soruşturur. Ombudsman üyeleri, Avrupa Parlâmentosu tarafından 5 yıl için seçilir.

İdarî Kamu Kurumları; “Kamu idarelerinin yerine getirmekle yükümlü olduğu görevleri, yani devletin yürüttüğü klâsik kamu hizmet ve faaliyetlerini, kamu idarelerinden ayrı bir tüzel kişilik eliyle yürüten kurumlardır. Bu tür faaliyetler, ilgili kamu idarelerince doğru­dan doğruya ve kendi personel, bütçe ve araçlarıyla yürütülür. Ülkemizde, Vakıflar Ge­nel Müdürlüğü, Kara yolları Genel Müdürlüğü (TCK), Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü (DSİ), Beden Terbiyesi ve Spor Genel Müdürlüğü ile Orman Genel Müdürlüğünü, idarî kamu kurumlarına örnek olarak verebiliriz. Bunlar kamu idarelerinden ayrı bir kamu tü­zel kişiliğe, mal varlığına ve ayrı bir bütçeye sahip olmaları ile merkezî idareden ayrılır. İdarî kamu kurumları, kamu tüzel kişiliğine sahip oldukları için, kendi görev alanlarıyla ilgili konularda yönetmelik çıkarabilirler.

İktisâdi Kamu Kurumları; Kamu İktisâdi Teşebbüsleri (KİT), İktisâdi Devlet Teşekkülle­ri (Teşekkül), Kamu İktisâdi Kuruluşları (Kuruluş), Müessese, Bağlı Ortaklıklar ve Kamu İştiraklerinin ortak adıdır. İktisâdi kamu kurumları, ticaret, sanayi, tarım ve madencilik gibi ekonomik alanlarda faaliyetlerde bulunmak üzere kamu sermayesi ya da katkısı ile kanuna veya idarî işlemlere dayalı olarak kurulup işletilen kamu teşebbüslerdir. İktisâdi kamu kurumlarının temel amacı, devletin ekonomik faaliyetlere girişimci olarak katılma­sını sağlamaktır. 1982 Anayasasının 165. maddesi, bu tür kamu kuruluş ve ortaklıklarının tümüne, “Kamu İktisâdi Teşebbüsleri (KİT)” adını vermiş ve bunların TBMM tarafından denetleneceği hükme bağlanmıştır. Anayasamızın 165. maddesine göre “Kamu İktisâdi Teşebbüsü, sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluşları ve ortaklıklarıdır” şeklinde tanımlanmıştır. Anayasamızın 165. maddesine göre “Kamu İktisâdi Teşebbüsü, sermayesinin yarısından fazlası doğrudan doğruya veya dolaylı olarak devlete ait olan kamu kuruluşları ve ortaklıklarıdır” şeklinde tanımlanmıştır.

Sosyal Kamu Kurumları; Anayasanın 2. maddesi devleti, “…demokratik, lâik ve sosyal bir hukuk devletidir” şeklinde tanımlaması, devletin bazı sosyal sorumluluklar göstermesini ve bunun için çeşitli sosyal kamu kurumlarının kurulmasını gerekli kılmıştır. Bu çerçevede çalışma, sağlık, konut, din­lenme, eğlenme, istihdam, emeklilik gibi sosyal ihtiyaçları karşılamakla, kısaca vatandaşın sosyal haklarını ve güvenliği sağlamakla görevli özerk kamu kuruluşları oluşturulmuştur. Ülkemizde, Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandığı Genel Müdürlüğü, Sosyal Sigortalar Genel Müdürlüğü, Bağ-Kur Genel Müdürlüğü, Türkiye İş Kurumu gibi kuruluşlar (Bunlar daha sonra tek çatı altında toplanmıştır), sosyal kamu kurumlarının bilinen örneklerdir.  Sosyal kamu kurumları, insanların sosyal güvenlik, çalışma, sağlık, emeklilik gibi sos­yal ihtiyaçlarını karşılamak üzere kurulmuş bulunan kuruluşlardır.

Bilimsel, Teknik Ve Kültürel Kamu Kurumları; Bilim ve kültür alanında faaliyetlerde bulunmak üzere kurulan kamu kurumlarıdır. Bilimsel kamu kurumları, daha önce üzerinde durduğu­muz idarî ve iktisadî kamu kurumlarına göre daha özerk bir yapıya sahiptirler. Bu özerklik, bilimsel özerklik şeklindedir; aksine idarî ve malî özerklik değildir. Bilimsel kamu kurumla­rına verilebilecek en uygun örnekler üniversitelerdir. 1982 Anayasasının 130. maddesinin birinci fıkrasında üniversitelerin hukuksal yapısını; “Çağdaş eğitim-öğretim esaslarına da­yanan bir düzen içinde milletin ve ülkenin ihtiyaçlarına uygun insan gücü yetiştirmek amacı ile; ortaöğretime dayalı çeşitli düzeylerde eğitim-öğretim, bilimsel araştırma, yayın ve danış­manlık yapmak, ülkeye ve insanlığa hizmet etmek üzere çeşitli birimlerden oluşan kamu tü­zelkişiliğine ve bilimsel özerkliğe sahip üniversiteler kanunla kurulur” şeklinde belirlemiştir.

Yüksek Öğretim Kurumları; 2547 sayılı Yüksek öğretim Kanunu ve Anayasanın 130, 131 ve 132. maddelerine göre düzenlenmiş olan hizmet yönünden yerinden yönetim kuruluşla­rıdır. Yüksek öğretim, milli eğitim sistemi içinde, orta öğretime dayalı, en az dört yarıyılı kapsayan her kademedeki eğitim-öğretimi ifade eder. Yükseköğretim kurumları ise üniver­siteler ile yüksek teknoloji enstitüleri ve bunların bünyesinde yer alan fakülteler, enstitüler, yüksekokullar, konservatuvarlar, meslek yüksekokulları ile uygulama ve araştırma merkez­leri ile bir üniversite veya yüksek teknoloji enstitüsüne bağlı olmaksızın ve kazanç amacına yönelik olmamak şartıyla vakıflar tarafından kurulan meslek yüksekokullarını içerir. Yüksek öğretim sistemi üst kuruluşlar olarak Yükseköğretim Kurulu (YÖK) ve Üniver­sitelerarası Kuruldan, alt kademede ise üniversitelerden oluşmaktadır.