KAMU MALİYESİ

İkinci En İyi Kuramı: Bir ya da birden çok optimalite koşulları sağlanamadığında nelerin olduğunu inceleyen bir refah iktisadı kuramı.

Mikroekonomi kuramında kamusal malların ilk ayrıntılı analizi Amerikalı iktisatçı Paul A. Samuelson tarafından 1954 yılında yapılmıştır. ‘Kamu harcamalarının saf kuramı’ başlıklı makalesinde Samuelson, kamusal mallar ve özel mallar olarak uç durumlara karşılık gelen iki tür mal tanımı yaparak modern kamusal mal kuramının oluşumuna ilk ve en önemli katkıyı yapmıştır.

Kamusal mala ilişkin olarak değinilmesi gereken bir başka konu da bireylerin bu malların tüketiminde sergiledikleri bedavacı davranışlardır. Kamu ekonomisinde ‘bedavacılık sorunu’ olarak incelenen bu durum, bireylerin bir kamusal malın sunumuna katılmamalarına rağmen, ‘dışlanamama’ özelliği nedeniyle bu maldan yararlanmalarını ifade eder.

Mal varlığı haklarının, daha açık bir deyişle malın faydası üzerindeki yasal hakların, hiçbir bireye ya da gruba verilmediği mallar ‘ortak (serbest) mallar’ olarak adlandırılırlar. Bu malların faydasından tüm bireyler herhangi bir kısıtlamaya uğramaksızın sınırsız olarak yararlanırlar. Malın faydasının herkese açık olması yüzünden, tek bir birey kendi hakkını satma olanağına sahip değildir. Bu açıklık ve kısıtlama yokluğu nedeniyle bireylerin ortak malı aşırı kullanması sonucunda ortak mal zarar görmektedir. Devlet müdahalesine gerekçe oluşturan bu durum kamu ekonomisi yazınında ‘ortakların trajedisi’ sorunu olarak adlandırılmaktadır.

Pareto Optimumu:

Toplumdaki üretici, tüketici ve faktör sahiplerinden birinin durumunu kötüleştirmeden bunlardan bir başkasının durumunu iyileştirmenin olanaklı olmadığı kaynak dağılımı durumu. Başka bir deyişle, toplumdaki bireylerden en az birinin refahını azaltmadan bir diğerinin refahını artırma olanağı yoksa o toplumun refahı optimumdur.

Olumsuz dışsallıklar gerçek yaşamda en çok görülen ve herkes için sorun oluşturan dışsallık örnekleridir. Doğaya bırakılan zehirli atıkların neden olduğu çevre kirliliği, artan trafik yükünün yol açtığı gürültü kirliliği, görüntü kirliliği en çok karşılaştığımız olumsuz dışsallıklardır. Soruda verilen örnek üreticiden üreticide negatif dışsallıklara örnek oluşturmaktadır.

Erdemli malların en tipik örnekleri aşılar, süt ve zorunlu eğitimdir. Bu nedenle devlet zorunlu aşılama, okullarda ücretsiz süt dağıtımı ve zorunlu eğitim gibi faaliyetler gerçekleştirerek bu malların daha fazla tüketilmesini sağlar. Ayrıca bu malları üreten özel firmalara da çeşitli sübvansiyonlar ve kolaylıklar uygulayarak toplumun bu malları daha ucuza ve dolayısıyla daha çok tüketmesi istenir.

Yarı kamusal mallar: Kamusalmalların sahip oldukları iki temel özellikten yalnızca birini taşıyan mallardır.

Inge Kaul ve Ronald U. Mendoza ise bilimsel ve bilimsel olmayan kamusal mal tanımlarını birleştiren daha geniş bir tanım oluşturmaya çalışmıştır. Bu yazarlar malların sahip oldukları temel özelliklerle toplumun fiilen (de facto) belirlediği özelliklerin farklılığına dikkat çekmektedirler. Öyle ki bazı mallar için temel özelliklerle fiilen belirlenen özellikler aynı olabilir, fakat pek çok mal için aynı değildir. Kaul ve Mendoza’nın bu genişletilmiş tanımına göre kamusal mallar tüketiminden kimsenin dışlanamadığı ve fiilen ortak tüketimin söz konusu olduğu mallardır.

Inge Kaul, Isabelle Grunberg ve Marc A. Stern’e göre küresel kamusal mallar, “faydalanan ülkeler (bir grup ülkeden daha fazla), insanlar (tüm insanlar ve nüfus grupları) ve kuşaklar (hem şimdiki hem de gelecek kuşaklar, en azından gelecek kuşakların kalkınma seçeneklerini daraltmadan şimdiki kuşak) açısından büyük ölçüde evrensel olan mallardır.” Küresel kamusal mallar da kamusal mallar kuramının tüketimde rakip olmama ve dışlanamama olarak ifade edilen iki temel özelliği çerçevesinde açıklanmaktadır.