KAMU MALİYESİ - Deneme Sınavı - 22

Bir kamusal malın temel özelliği ‘rakip olmama’ (non-rivalry), yani bireylerin bir malın tüketiminde birbirleriyle rekabet etmemesi ve ‘dışlanamama’ (non-excludability),
yani bir bireyin bir malın kullanımından (teknik ya da politik nedenlerle) dışlanamamasıdır.

Ulusal güvenlik tam kamusal malların rakip olunamama ve dışlanamama özelliklerinin ikisini de taşıdığı için tam kamusal mal niteliğindedir. Diğerleri yarı kamusal mal tanımına uyar.

Bu durum bedavacılık sorunu olarak isimlendirilmektedir.

Ulusal güvenlik hizmeti teknolojik gelişmelerden önce de klasik kamusal mallar arasında yer almaktaydı. Doğru cevap olan özgür ve açık kaynak yazılımların dışındaki internet ve bilgisayar teknolojisiyle ilgili olanlar ise özel mal olarak nitelenebilir.

Çevre (sağlık, finansal istikrar, bilgi, barış ve güvenlik vb. ile birlikte) küresel kamusal mal olarak nitelendirilmektedir.

Söz konusu özelliklere sahip mallara örtak mal adı verilmektedir.

Bir ekonomik birimin diğer ekonomik birim ya da birimler üzerinde dolaylı olarak ortaya çıkardığı olumlu ve olumsuz etkilere dışsallık adı verilmektedir.

Söz konusu mallar erdemli mal olarak nitelenmektedir. Örneğin zorunlu eğitim,aşı, süt vb. topluma faydası olan ancak talebi yetersiz olduğu için devlet müdahalesini gerekli kılan mallar bu kategoridedir.

Farklı iktisadi düşünce okullarının görüşlerine bakarsanız, iktisatçıların birçok konuda çoğunlukla görüş ayrılığı içinde olduklarını görebilirsiniz. Ancak iktisatçıların üzerinde bir biçimde görüş birliği sağladığı bazı konular da bulunur. Bunlardan biri de piyasaların her zaman mükemmel bir biçimde çalışmadığını savunan piyasa başarısızlığı kuramıdır. Piyasa başarısızlığı kuramının temelleri 19. yüzyılın ikinci yarısında faydacı iktisatçılar John Stuart Mill (1859) ve Henry Sidgwick (1885) tarafından ortaya atılmıştır. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı A şıkkındaki Mill ve Sidgwick'tir.

Piyasa başarısızlığı kuramına göre, eksik rekabet, kamusal mallar, dışsallıklar ve eksik bilgi vb. koşulların varlığı durumunda piyasalar kendi başlarına etkinliği sağlayamaz ya da yeterince etkin bir biçimde çalışmaz. Bu durumda bazı mallar fazla, bazı mallar az miktarda üretilirken, bazı mallarsa hiç üretilmez. Özel mallarda piyasa fiyat mekanizması sayesinde etkinliği sağlayabilir. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı B şıkkındaki özel mallardır.

Richard A. Musgrave piyasa başarısızlıklarıyla mücadelede devlete düşen rolleri kamu maliyesinin işlevleri olarak 3 ana başlık altında toplamaktadır. Bu işlevler; kaynak dağılımı, gelir dağılımı ve ekonomik istikrar işlevleridir. Bunlara ek olarak, devletin düzenleme (regülasyon) işlevinin de var olduğu genel kabul gören bir yaklaşımdır. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı E şıkkındaki finansmandır.

Mikroekonomi kuramında kamusal malların ilk ayrıntılı analizi Amerikalı iktisatçı Paul A. Samuelson tarafından 1954 yılında yapılmıştır. ‘Kamu harcamalarının saf kuramı’ başlıklı makalesinde Samuelson, kamusal mallar ve özel mallar olarak uç durumlara karşılık gelen iki tür mal tanımı yaparak modern kamusal mal kuramının oluşumuna ilk ve en önemli katkıyı yapmıştır. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı C şıkkındaki Samuelson'dır.

Samuelson’un özel mallarla kamusal mallar arasındaki ikilik varsayımına karşı çıkarak, kamusal malların tüketiminde rekabetin olmaması nedeniyle söz konusu olan ortak tüketim koşulunun, bedeline katkıda bulunsun ya da bulunmasın herkese uygulanması gerektiğini savunan iktisatçı Richard A. Musgrave olmuştur. Musgravee göre, kamusal malın tanımında Samuelson’un koşuluna ek olarak ‘dışlanamama’ (non-excludability), yani bir bireyin bir malın kullanımından (teknik ya da politik nedenlerle) dışlanamaması koşulu da sağlanmalıdır. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı A şıkkındaki dışlanamamadır.

Yarı kamusal mallar, genel olarak, kamusal malların sahip oldukları iki temel özellikten yalnızca birini taşıyan mallardır. Bu mallar hem bireye özel fayda sağlayan hem de toplumsal fayda yayan mallardır. Bu nedenle kamusal mallarla özel mallar arasında yer alırlar. Kamu kesiminin bu malları üretme gerekçeleri, yaydıkları toplumsal faydadır. Ancak yarı kamusal malların üretiminin yalnızca özel kesime bırakılması durumunda bu malların fiyatları daha yüksek ve üretim miktarıysa daha düşük düzeyde gerçekleşecektir. Bu durum açık bir şekilde kaynak dağılımında piyasaların etkisizliğidir. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı D şıkkındaki yarı kamusal'dır.

Kamusal mala ilişkin olarak değinilmesi gereken bir başka konu da bireylerin bu malların tüketiminde sergiledikleri bedavacı davranışlardır. Kamu ekonomisinde ‘bedavacılık sorunu’ olarak incelenen bu durum, bireylerin bir kamusal malın sunumuna katılmamalarına rağmen, ‘dışlanamama’ özelliği nedeniyle bu maldan yararlanmalarını ifade eder. Bedavacılık eğer kamusal malın üretiminin gerçekleşmemesi ya da düşük düzeyde gerçekleşmesi sonucunu doğuruyorsa ya da bir ortak havuz kaynağının aşırı kullanımına neden oluyorsa genellikle ekonomik bir sorun olarak kabul edilir. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı E şıkkındaki bedavacılıktır.

Başlangıçta büyük ölçüde okyanuslar, atmosfer ve ozon tabakası gibi dünyada canlı yaşamının ortaya çıkışından önce var olan küresel ortak mallar, küresel kamusal mallar olarak nitelendirilmiştir. Ancak, küreselleşme sürecinin etkisiyle küresel kamusal mallar olarak artık çoğunlukla çevre, sağlık, finansal istikrar, bilgi, barış ve güvenlik vb. başlıklarla ifade edilen konular incelenmektedir. Bütün bu küresel kamusal mal kategorileri, küreselleşmenin ortaya çıkardığı faydalar ya da zararlarla ilişkilendirilmektedir. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı B şıkkındaki adalettir.

Ortak (serbest) malların faydasından tüm bireyler herhangi bir kısıtlamaya uğramaksızın sınırsız olarak yararlanırlar. Malın faydasının herkese açık olması yüzünden, tek bir birey kendi hakkını satma olanağına sahip değildir. Bu açıklık ve kısıtlama yokluğu nedeniyle bireylerin ortak malı aşırı kullanması sonucunda ortak mal zarar görmektedir. Devlet müdahalesine gerekçe oluşturan bu durum kamu ekonomisi yazınında ‘ortakların trajedisi’ sorunu olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı D şıkkındaki ortakların trajedisidir.

Mülkiyet haklarına ilişkin düzenlemeler, kamu ekonomisinde Coase teoremi çerçevesinde bazı düzenlemeleri içermektedir. Nobel ödüllü iktisatçı Ronald H. Coase tarafından 1960 yılında geliştirilen bu teoreme göre, dışsallıklarda mülkiyet hakları oluşturulursa değişim maliyetinin sıfır olması koşuluyla taraflardan biri diğerinin zararını karşılayarak sosyal optimuma ulaşılır ve ekonomik etkinlik sağlanır. Mülkiyet hakkının hangi tarafa verildiği ekonomik etkinlik açısından önem taşımamakta, ancak faydanın taraflar arasındaki dağılımını etkilemektedir. Dolayısıyla sorunun doğru yanıtı C şıkkındaki Coase'dır.

Liberal politikaların izlendiği dönemlerde devletin görev ve sorumlulukları olabildiğince sınırlandırılırken, devletin iktisadi alandan çekilmesi, özelleştirme, küçük ama etkin devlet yapısı gibi düşünceler ön plana çıkmakta ve kamu kesiminin payı genel ekonomi içerisinde azaltılmaya çalışılmaktadır.  Liberal iktisadi düşüncede; kamu sektörünün kapsamının genişlemesi daha çok bütçe açığı anlamına gelmektedir.

Dar anlamda kamu sektörü, merkezi yönetim kuruluşları kapsamaktadır.