KAMU EKONOMİSİ II

Millî ekonominin iki yönünü oluşturan kamu ekonomisi ve piyasa ekonomisinin işleyişi iki farklı süreç içerisinde gerçekleşmektedir. Her iki kesimde üretilen malların arz ve talebinin belirlenmesi de farklı nitelikler taşımaktadır.

Piyasa ekonomisinde arz ve talebi düzenleyen fiyat mekanizmasıdır. Bir ekonomide üreticiler, hangi mal ve hizmetleri ne miktarda üreteceklerini, kişisel taleplerin toplamını dikkate alarak kendileri belirlerler.

Kamu ekonomisinde ise kamusal arz ve talebin fiyat mekanizması (fiyat süreci) aracılığıyla belirlenmesi söz konusu olamamaktadır. Çünkü kamusal malların temel özelliklerinden dolayı (bölünmezlik ve pazarlanmazlık), bireyler bu mallara olan tercihlerini çoğunlukla açıklamak istemezler.

Bedavacı Sorunu: Kamusal malların temel özelliklerinden dolayı (bölünmezlik ve pazarlanmazlık), bazı bireyler bu mallara olan tercihlerini çoğunlukla açıklamak istemezler. Bunun nedeni, tercihlerini açıklamamaları hâlinde mal ve hizmetin tüketiminden mahrum olmayacaklarını bildikleri içindir. Kamu ekonomisinde bu durum “bedavacı sorunu” olarak adlandırılmaktadır.

Parlamenter hükümetin dört esaslı niteliği vardır:
• Sorumsuz bir devlet başkanı,
• Siyasi bakımdan parlamentoya karşı sorumlu bakanlar,
• Başbakanın başkanlığı altında kurulmuş bir kabine veya bakanlar kurulu,
• Devlet başkanının parlamentoyu dağıtma hakkı.

Demokratik sistemlerde siyasal sürecin unsurlarını şöyle sıralayabiliriz;

Referandum: Yarı doğrudan demokrasilerde bireysel tercihlerin kamusal tercihler haline dönüştürülmesinde kullanılan en önemli teknik referandumdur. Referandum, kısaca kamusal kararları bireylerin oylarına sunmaktır. Buna göre toplum tarafından kabul edilen kamusal kararlar uygulanacak, diğerleri ise uygulanmayacaktır. Referandumda sorun, oylamada hangi yöntemin kullanılacağıdır. Referandum, halkın yasama faaliyetine katılmasını sağlayan bir araç olmaktadır. Referandum toplumsal tercihleri belirlemede en ileri yöntem olmakla birlikte, bunun parasal maliyeti fazla olabilmektedir. Kaldı ki tüm toplumsal kararlar için halkın oyuna başvurmak da pek rasyonel değildir.

Halk Teşebbüsü: Kamusal tercihleri belirlemenin bir diğer yolu da halkın, temsilcileri vasıtasıyla değil, bizzat kanun teklifinde bulunmasıdır. Buna “halk teşebbüsü” denilmektedir. Halk kanun teklifinde bulunmakla kamusal kararlara ilişkin tercihlerini açıklamış olur. Halk teşebbüsü kurumu halen ABD ve İsviçre gibi birçok ülkede uygulanmaktadır. Yarı doğrudan demokrasiyi temsilî demokrasiden ayıran önemli farklardan biri, temsili demokrasilerde sadece hükümet ve milletvekilleri tarafından kanun teklifi verilebilirken, yarı doğrudan demokrasilerde halkın direkt kanun teklifinde bulunabilmesidir. Halk teşebbüsünde parlamento tarafından benimsenmese bile, halkın verdiği kanun teklifi yasalaşabilmektedir.

Halk Vetosu: Halkın kanun teklif etmesinden (halk teşebbüsü) başka, yasama organınca kabul edilmiş kanunların halkın belirli bir çoğunluğu tarafından iptal edilmesi halinde de kamusal tercihleri açıklanmış olur. Bunun anlamı, yasama organınca yapılması istenen kamusal hizmet, halk tarafından istenmemektedir. Buna “halk vetosu” adı verilmektedir. Halk vetosu, referandumdan farklı bir kurumdur. Referandumda kanunun yürürlüğe girmesinden önce halkın kanun üzerindeki tercihleri oy kullanmak suretiyle belirlenir. Halk vetosunda ise kanunun varlığı söz konusudur. Diğer bir deyişle kanun yürürlüktedir.

Genel olarak oylamanın iki tür maliyeti vardır. Birincisi dışsal maliyetlerdir; yani oylama sonucunda kararı beğenmeyenlerin katlandıkları maliyetlerdir. İkincisi ise karar alma maliyetidir; yani oylamaya katılan bireyler için yapılan zaman ve diğer masraflardır. Bir toplumda oylamaya katılacak birey sayısının fazla olması hâlinde karar alma maliyeti de artar. Buna karşın dışsal maliyetler azalır. Dışsal maliyetlerin azalmasının nedeni oylamada oy birliği ilkesine doğru yaklaşılmasıdır. Oy birliği hâlinde dışsal maliyetler sıfır olur.

Genel olarak oylamanın iki tür maliyeti vardır. Birincisi dışsal maliyetlerdir; yani oylama sonucunda kararı beğenmeyenlerin katlandıkları maliyetlerdir. İkincisi ise karar alma maliyetidir; yani oylamaya katılan bireyler için yapılan zaman ve diğer masraflardır. Bir toplumda oylamaya katılacak birey sayısının fazla olması hâlinde karar alma maliyeti de artar. Buna karşın dışsal maliyetler azalır. Dışsal maliyetlerin azalmasının nedeni oylamada oy birliği ilkesine doğru yaklaşılmasıdır.

Kamu ekonomisinde piyasa ekonomisinden farklı olarak mal ve hizmetlerden yararlananlar ile bu mal ve hizmetlerin karşılığı olan vergileri ödeyenler her zaman aynı kişiler olmadığı için bir “mali sömürü” veya “mali rant” söz konusu olabilmektedir. Kamu ekonomisinde Pareto optimumunun sağlanabilmesi için mali sömürünün olmaması gerekir. Yani
toplumda bazı kesimler kamusal mal ve hizmetlerden daha fazla yararlandığı halde daha az vergi ödüyorsa mali rant, bir başka kesim bu mal ve hizmetlerden daha az yararlanarak daha fazla vergi ödüyorsa mali sömürü söz konusudur.