KAMU EKONOMİSİ II

Parlamenter hükûmetin dört esaslı niteliği vardır (Tüzel, 1969: 227):

• Sorumsuz bir devlet başkanı,

• Siyasi bakımdan parlamentoya karşı sorumlu bakanlar,

• Başbakanın başkanlığı altında kurulmuş bir kabine veya bakanlar kurulu,

• Devlet başkanının parlamentoyu dağıtma hakkı.

Buna göre doğru yanıt A seçeneğidir.

Demokratik sistemlerde siyasal süreç başlıca dört unsurdan oluşur: Seçmenler, siyasal partiler, bürokrasi ve çıkar grupları. Doğru yanıt C seçeneğidir.

Amerikalı iktisatçı Anthony Downs, siyasal partilerin siyasal süreçteki rollerini fiyat sürecinde firmaların oynadığı rollere benzer bir şekilde analiz etmeye çalışmıştır. Downs’a göre siyasal partiler, marjinal vergi artışı nedeniyle kaybedilen oy sayısını, kamu harcamalarındaki artış nedeniyle kazanılan oy sayısına eşitlemeye çalışırlar. Buna göre doğru yanıt B seçeneğidir.

Yarı doğrudan demokrasilerde kamusal mallar konusunda toplum tercihlerini ortaya koymak için başlıca üç teknikten yararlanılır: 

• referandum

• halkın kanun teklifi (halk teşebbüsü)

• halk vetosu

Buna göre doğru cevap E seçeneğinde verilmiştir.

Kamusal karar alma sürecinde alınan kararların, bu sürece katılan bireylere bir maliyeti söz konusudur. Bu maliyetler karar alma yöntemlerine göre farklılıklar  göstermektedir.  

Genel olarak oylamanın iki tür maliyeti vardır. Birincisi dışsal maliyetlerdir; yani oylama sonucunda kararı beğenmeyenlerin katlandıkları maliyetlerdir. İkincisi ise karar alma maliyetidir; yani oylamaya katılan bireyler için yapılan zaman  ve diğer masraflardır. 

Bir toplumda oylamaya katılacak birey sayısının fazla olması hâlinde karar alma maliyeti de artar. Buna karşın dışsal maliyetler azalır. Dışsal maliyetlerin  azalmasının nedeni oylamada oy birliği ilkesine doğru yaklaşılmasıdır. Oy birliği hâlinde dışsal maliyetler sıfır olur. Eğer alınan kamusal kararın, oylamaya katılan bireyin aleyhine olması ihtimali varsa bireyin dışsal maliyeti, yani oylama sonucunda kararı beğenmemesinden  dolayı katlandığı maliyet, artmaya devam edecektir. Bu durumda birey, maliyetini  minimize edecek olan oylama kuralını tercih edecektir. Bu bilgilere göre doğru yanıt D seçeneğidir.

Toplumsal refah konusunda en çok bilenen teori, İtalyan iktisat- çı Wilfredo Pareto tarafından ortaya atılan “Pareto Optimumu Teorisi”dir. Pareto  optimumuna göre, toplumdaki bireylerden birinin refahını azaltmadan, diğer bi- reylerin refahlarını artırmak mümkün değilse toplumun refahı optimumdur. Yani  piyasa ekonomisinde “Pareto Optimumu” sağlanmış olur. Buna göre doğru yanıt B seçeneğidir.

Oylamada mutlak çoğunluktakinden daha fazla oy alınması hâlinde mevsuf (kaliteli) çoğunluk söz konusu olmaktadır. Örneğin oyların 3/4’ünün alınması  hâlinde kaliteli çoğunluk sağlanmış demektir. Doğru yanıt A seçeneğidir.

Toplumsal tercihlere ulaşmada kullanılan bir diğer oylama yöntemi ise “puan- lı oylama” olarak bilinmektedir. Bu yöntemde her bireyin belirli bir puanı (oyu)  vardır. Bu puanı bireyler çeşitli alternatif tercihler arasında istedikleri şekilde kul- lanmaktadırlar. Yalnız bireylerin her alternatif tercihe mutlak puan vermeleri şartı  vardır. Oylama sonucunda en fazla puanı alan alternatif kazanmış olur. Puanlı oylama yöntemi, çoğunluk kuralına göre daha demokratik bir yöntem- dir. Çoğunluk oylamasında azınlıkların tercihleri yansıtılamadığından olumsuz  oy verenlerin kollektif ihtiyaçları giderilememektedir. Buna göre C seçeneğinde verilen ifade yanlıştır.

Nokta oylaması (point voting) esasen puanlı oylama yönteminden çok farklı de- ğildir. Nokta oylamasında da her bireyin belirli bir toplam puanı vardır ve bireyler  bu puanlarını alternatif politikalar arasında istedikleri şekilde dağıtabilirler. An- cak nokta oylamasında puanlı oylama yönteminden farklı olarak bireylerin alter- natif politikalara hiç puan vermemeleri imkânı mevcuttur. Ayrıca bu yöntemde  tercihlerin ağırlığını ve önemini daha da belirginleştirmek için toplam oy sayısı,  puanlı oylama yönteminden oldukça fazladır. Buna göre doğru yanıt E seçeneğinde verilmiştir.

Milli ekonominin iki yönünü oluşturan kamu ekonomisi ve piyasa ekonomisinin işleyişi iki farklı süreç içerisinde gerçekleşmektedir. Her iki kesimde üretilen malların arz ve talebinin belirlenmesi de farklı nitelikler taşımaktadır.

Piyasa ekonomisinde arz ve talebi düzenleyen fiyat mekanizmasıdır. Bir ekonomide üreticiler, hangi mal ve hizmetleri ne miktarda üreteceklerini, kişisel taleplerin toplamını dikkate alarak kendileri belirlerler.

Kamu ekonomisinde ise kamusal arz ve talebin fiyat mekanizması (fiyat süreci) aracılığıyla belirlenmesi söz konusu olamamaktadır. Çünkü kamusal malların temel özelliklerinden dolayı (bölünmezlik ve pazarlanmazlık), bireyler bu mallara olan tercihlerini çoğunlukla açıklamak istemezler. Bunun nedeni, tercihlerini açıklamamaları halinde mal ve hizmetin tüketiminden mahrum olmayacaklarını bildikleri içindir. Kamu ekonomisinde bu durum “bedavacı sorunu” olarak adlandırılmaktadır. Bedavacı sorunu bu şekilde toplumsal tercihlerin bireysel tercihleri yansıtması önünde önemli bir engel teşkil etmektedir. Bu bakımdan kamu ekonomisinde üretilecek malların neler olacağı ve ne miktarda üretileceği vb. sorunlar fiyat sürecinden farklı bir “siyasal süreç” aracılığıyla belirlenir.

Otokratik devletlerde egemenliğin sahibi bir kişidir. Bu devletlere örnek olarak diktatörlükleri ve mutlak monarşileri gösterebiliriz. Diktatörlüklerde, özellikle “ihtilal” ve “hükûmet darbeleri” gibi nedenlerle iş başına gelen diktatör, toplumda hangi mal ve hizmetlerin, ne miktarda üretileceğine bizzat kendisi karar verir. Mutlak monarşide de egemenliğin sahibi tek kişidir ve bu kişinin yetkileri hiçbir şekilde sınırlandırılmamıştır. Diğer bir deyişle mutlak monarşide monarkın egemenlik haklarını sınırlandıran bir objektif hukuk, bir yaptırım mevcut değildir. Bu nedenle de kamusal kararlarda tek söz sahibi monark olmaktadır.

Başkanlık hükümeti sisteminde, yasama ve yürütme organları birbirinden tamamen bağımsız olarak görev yapmaktadır. Yürütmenin başı olan başkan, halk
tarafından seçilmektedir. Başkan yardımcıları ve bakanlar kurulu ise meclis dışından, başkan tarafından belirlenir. Başkanlık sisteminin en tipik örneği, ABD
uygulamasıdır.

Parlamenter hükûmet sistemi (Parlamenterizm)nin en güzel örneği ise İngiltere’de uygulanmakta olan sistemdir. Parlamenter sistemde başkanlık hükûmeti sisteminde olduğu gibi, yasama ve yürütme organı birbirinden bağımsızdır. Fakat başkanlık sisteminde olmayan bir etkileşim ve iş birliği mevcuttur. Parlamento tarafından seçilen bir devlet başkanı mevcuttur. Ülkemizde de parlamenter hükümet sistemi uygulanmaktadır.

Parlamenter hükümetin dört esaslı niteliği vardır:
• Sorumsuz bir devlet başkanı,
• Siyasi bakımdan parlamentoya karşı sorumlu bakanlar,
• Başbakanın başkanlığı altında kurulmuş bir kabine veya bakanlar kurulu,
• Devlet başkanının parlamentoyu dağıtma hakkı.

Günümüzde temsili demokrasilerde, kamu ekonomisine ilişkin kararlar, halkın seçtiği “temsilciler” aracılığıyla alınmaktadır. Ancak temsili demokraside temsilcilerin (milletvekillerinin) çoğunlukla toplum üyelerinin (seçmenlerin) tercihlerini yansıtmamaları söz konusu olmaktadır. Bunun bir nedeni, kamusal
kararları almakla görevli siyasal partilerin çoğunlukla çeşitli çıkar ve baskı gruplarının etkisi ve baskısı altında kalmalarıdır. Bunun yanı sıra siyasal partilerin kararlarını uygulama durumunda olan bürokrasi de çeşitli çıkar gruplarından etkilenmektedir. Bu durum bireysel tercihler ile toplumsal tercihler arasında önemli farklılıklar meydana getirmektedir.

Siyasal Partiler: Demokratik sistemlerde kamusal karar alma mekanizmasında en etkili rol oynayan siyasal partilerdir.

Siyasal partilerden oylama sonucu en fazla sayıda oyu alarak yönetime gelen iktidar partisi, kamu ekonomisinde karar alma yetkisine sahiptir. Muhalefet partilerinin ise karar almada doğrudan doğruya bir rolleri yoktur. Ancak muhalefet partilerinin kendi seçmenlerini memnun edecek tarzda çeşitli kanun teklifleri yapma ve iktidar partisince alınan kararları tenkit etme imkanları mevcuttur.

Yarı doğrudan demokrasilerde kamusal mallar konusunda toplum tercihlerini ortaya koymak için başlıca üç teknikten yararlanılır:

Mali sömürü; toplumda bazı kesimlerin kamusal mal ve hizmetlerden daha az yararlandığı halde daha fazla vergi ödemesi durumudur.

Oy ticaretinden elde edilen sonuçlar şu şartlara bağlıdır (Sirkin, 1997:205):

• Oy ticareti konusunda sadece anlaşmaya varılmış olmamalı, aksine oy tica- reti fiilî olarak gerçekleşmelidir. 

• Tüm kamu meseleleri hakkında aynı anda karar verilmemelidir. Her me- sele hakkında oylar diğer meselelere ilişkin oylarla değiştirilebilmeye hazır  olmalıdır. 

• Karar alma sürecinde bireylere önerilerini ortaya koyma fırsatları eşit ola- rak sağlanmalıdır. 

• Oy ticareti yapan kişiler, diğer kimseler tarafından yapılan oy ticaretine de izin vermelidirler.

Doğru yanıt E seçeneğidir.