KAMU EKONOMİSİ II - Deneme Sınavı - 5

İnformel gruplar. Önceden planlanmamış fakat zaman içerisinde kendiliğinden (spontan) oluşmuş olan gruplardır.

Rasyonel tercih teorisi; grupların bireylerin ortak çıkarlar /menfaatler uğruna bir araya gelerek oluşturdukları örgütlenmeler olduğunu savunan teoridir.

Çıkar grubu, faaliyetleri ile organize olarak siyasal karar alma sürecini doğrudan ve/veya dolaylı olarak etkileme ve menfaat elde etme çabası içine girerse o zaman, o grubu “baskı grubu” olarak adlandırabiliriz. Bu son cümlede kilit öneme sahip olan üç unsur vardır:
• Organize olma,
• Etkileme,
• Menfaat beklentisi ve menfaat elde etme çabası

Ölçek açısından çıkar grupları ikiye ayrılır:

1. Kitle çıkar grupları

2. Kadro çıkar grupları

Çıkar grupları, iktidar üzerindeki iktidar üzerindeki etkinlik güçlerini farklı kaynaklardan almaktadırlar. Kitle çıkar grupları üye sayısı itibariyle çok büyük ve aynı zamanda mekan açısından son derece yaygın bir konuma sahiptirler. Ekonomik bakımdan güçsüz toplum kesimlerinin oluşturdukları bu gruplar, güçlerini üyelerinin sayısal anlamdaki büyüklüğünden ve teşkilatlanma düzeylerinin genişliğinden alırlar.

Çıkar gruplarının ortak özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

Çıkar gruplarının, karar merkezleri içine kendi çıkarlarına hizmet edecek kişilerin atanmasını sağlayarak, bu kişiler vasıtasıyla da siyasal kararların kendi ortak çıkarları doğrultusunda alınmasını sağlama çabalarına “lobicilik” denir.

Klasik çıkar grupları teorisi, geleneksel siyaset bilimi içerisinde şekillenmiştir. Geleneksel siyaset bilimcilerine göre çıkar grupları, çoğulcu (plüralist) demokrasinin vazgeçilmez unsurlarıdır ve temel amacı “toplumsal çıkar”a hizmet etmektir. Klasik çıkar grupları teorisyenlerinin başında David B. Truman gelir.

Geleneksel siyaset biliminde yaygın olarak kabul edilen çıkar grupları teorisini büyük ölçüde değiştiren kişi Mancur Olson olmuştur. Olson, 1967 yılında yayımlanan Kollektif Faaliyetin Mantığı ve 1982 yılında yayımlanan Milletlerin Yükselişi ve Düşüşü adlı eserlerinde çıkar gruplarının büyümesi ve güç kazanması ile birlikte siyasal iktidarların tüm topluma yarar sağlayacak hizmetler yerine bu kesimlerin çıkarlarına hizmet edecek şekilde hareket etmek zorunda kaldığını işlemiştir.

1963 yılında ABD’de Kamu Tercihi Araştırma Merkezi’nin kurulmasına neden olan bu araştırma alanı, bu merkez bünyesinde yapılan çalışmalarla meyvelerini vermiş ve 1986 yılında kurucu olarak kabul edilen James M. Buchanan’ın Nobel Ekonomi Ödülü’nü kazanmasıyla dikkatleri üzerine çekmiştir.

Kamu Tercihi Teorisi; piyasa dışı karar alma sürecinin ekonomik analizini yapan ve ekonomi teorisindeki araç ve metotları politik sürece, kamu sektörüne, politikaya ve kamu ekonomisine uygulayan bir teoridir.

Kamu Tercihi, siyaset bilimi, hukuk ve ekonomi disiplinlerinin kesişme noktasında yer alan bir yeni araştırma alanıdır.

Kamu Tercihi iktisadına ilişkin literatürde ön plana çıkan beş temel eser bulunmaktadır. Bunlar; Duncan Black’in “Grupta Karar Almanın Rasyoneli Üzerine” (1948), Kenneth Arrow’un “Sosyal Tercih ve Bireysel Değerler” (1951), Anthony Downs’un “Demokrasinin Ekonomik Teorisi” (1957), James M. Buchanan ve Gordon Tullock’un “Oybirliğinin Hesabı: Anayasal Demokrasinin Mantıksal Temelleri” (1962) ve Mancur Olson’un “Kolektif Faaliyetin Mantığı” (1965) başlıklı çalışmalardır.

Anthony Downs, “Demokrasinin Ekonomik Teorisi” (1957) adlı bulunmaktadır. 

Arrow'un çalışması "Sosyal Tercih ve Bireysel Değerler" adlı kitabı bulunmaktadır.

Kamu Tercihi iktisadı, özünde iktisat biliminin bazı varsayımlarını benimsemekte ve bu varsayımlara dayalı olarak ekonominin araçlarını politika bilimine uyarlamaktadır. Bu bağlamda Kamu Tercihi yaklaşımı üç temel varsayımın kabulü üzerine kuruludur.

Gerçekte iktisat biliminde deneylerden yararlanılmasına ABD’deki George Mason Üniversitesi’ndeki iktisatçı Vernon L. Smith’in çalışmalarıyla başlanmıştır. Smith, “laboratuar ekonomisi” alanında bir araştırma alanının oluşmasına öncülük etmiş ve bu alandaki çalışmalarıyla ‘2002 Nobel Ekonomi Ödülü’nü kazanmıştır.

Deneysel Kamu Tercihi, laboratuara dayalı deneylerin, N (N>1) sayıdaki bireyden oluşan kolektif bir grubun her bir üyesi için ortak sonuçlara ulaşılmasını sağlayacak şekilde, grup karar alma mekanizmalarına uygulanmasını içerir. Her bir grup karar alma mekanizması üç temel unsura sahiptir: a) Çevre, b) Kurum ve c) Bireylerin davranışı. Bir deneysel uygulamada, ilk iki unsur kontrol edilerek üçüncü unsur gözlemlenir.
Birinci unsur olan “çevre”, bir ekonomik konunun yapısal özelliklerini ifade eder; birimlerin sayısı, enformasyon yapısı, tercihler, yetenekler, maliyet yapıları gibi. “Kurum” ise ekonomik birimlerin birbiriyle etkileşimini yönlendiren kuralları ifade eder; piyasa veya satış kuralları veya siyasal karar alma kuralları gibi. Üçüncü unsur olan “bireylerin davranışı”; kurumlar değiştirilmek suretiyle bu kurumların bireylerin davranışını nasıl etkilediği incelenir.

Mali anayasa; vergileme, kamu harcamaları, borçlanma, bütçe ve idarelerarası mali ilişkiler alanındaki devletin yetkilerini sınırlamaya yönelik anayasal kuralları; parasal anayasa ise anayasal para rejimini yani anayasal kurallarla düzenlenecek para sistemini içermektedir.

Bürokrasi sözcüğünün ilk olarak 1745 yılında Fransız iktisatçı Vincent de Gournay tarafından kullanıldığı kabul edilmektedir. Ancak bürokratik kurumların eski Yunan, Mısır, Çin ve Roma devletlerinde mevcut olduğu bilinmektedir.

Büroların başlıca özelliklerini şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Bürolar kâr amacı gütmeyen birimlerdir ve faaliyetlerinin finansmanı farklılık arzeder.Kamu hizmeti sunan bürolardan halkın yararlanma biçimi, hizmetlerin genel nitelikli olması dolayısıyla parasız yararlanma ya da belli bir miktarını ödeyerek yararlanma şeklinde olmaktadır. 

2. Bürolar tarafından üretilen mal ve hizmetler, diğer mal ve hizmetlerden farklılık gösterir.

3. Bürolar tarafından arz edilen hizmetlerin diğer bir özelliği de bu hizmetlerin çoğunun yüksek sabit maliyetlerle üretilmesidir.

4. Kamusal mal ve hizmeti sunan bürolar geniştir ve bu bürolarda çok sayıda kişi çalışır.

Henri Fayol, “resmî organizasyon ve yönetim” adını verdiği organizasyon modelinin şu özellikleri üzerinde durmaktadır (Aktan, 2003:7):
• Büyük ölçekli organizasyonlar için önerilmiştir.
• İş bölümü ve uzmanlaşmaya dayalı organizasyon ve yönetim yapısı söz konusudur.
• Yönetim, otoriteye ve sorumluluğa sahiptir.
• Çalışanların denetimini ve disiplini sağlayacak kurallar belirlenmiştir.
• Çalışanlar bir kişiden emir alırlar ve çalışmalarını bu emir çerçevesinde sürdürürler.
• Organizasyonda birimlerin tek bir amaç ve planı mevcuttur.
• Organizasyonun çıkarları her şeyin üstünde tutulur.
• Çalışanlara adil bir ücret ödemesi yapılır.
• Organizasyonda kararlar merkezden alınır (merkeziyetçilik).
• Organizasyonda her şey belirli bir düzen içinde yapılır.
• Çalışanlara adalet ve eşitlik ilkeleri çerçevesinde davranılır.
• Personelin istihdamında ve yönetiminde istikrar vardır ve sık sık işten çıkarmalar söz konusu değildir.
• Çalışanların teşebbüs gücü ve yaratıcılığı ön plana çıkarılır.