KAMU EKONOMİSİ I

Bir ekonomik birimin faaliyetinin, piyasa dışı yollarla diğer ekonomik birimleri etkilemesine dışsallık adı verilir.

Dışsallık kavramına ilk defa ünlü İngiliz ekonomist Alfred Marshall (1842-1924), eseri Principles of Economics’de yer vermiştir.

Bir firmanın uyguladığı ya da keşfettiği yeni bir üretim teknolojisinin detaylarını sektörde bulunan diğer firmalarla paylaşması üreticiden üreticiye olumlu dışsallıktır.

Tüketicinin bir firmanın ürününü beğenmesi, başkalarına önermesi: Tüketiciden üreticiye olumlu dışsallıktır

Bir firmanın uyguladığı ya da keşfettiği yeni bir üretim teknolojisinin detaylarını sektörde bulunan diğer firmalarla paylaşması: Üreticiden üreticiye olumlu dışsallıktır

Bir firmanın geliştirdiği yeni teknolojik ürünün kısa zamanda çok kullanıcıya bedelsiz fayda sunması: Üreticiden tüketiciye olumlu dışsallıktır

Bir tüketicinin bulaşıcı hastalığa karşı aşı yaptırarak diğer tüketicilerin bulaşıcı hastalıktan korunmasına yardımcı olması: Tüketiciden tüketiciye olumlu dışsallıktır

Tüketicilerin sosyal medya ya da başka araçlarla üreticilerin ürünleri aleyhinde görüş beyan etmeleri: Tüketiciden üreticiye olumsuz dışsallıktır

Bir üretim ya da tüketim faaliyeti ile oluşan ve piyasa fiyatlarına yansıyan dışsallığa parasal dışsallık adı verilir.

Firmaların üretim için katlandıkları özel maliyetler ile dışsal maliyetlerin toplamı sosyal maliyet olarak üretimin gerçek maliyetini yansıtır.

Dışsallıklara, özel sektör ya da piyasa içerisinde, kamusal bir müdahalede bulunulmaksızın, çözüm bulunması mümkündür. James Meade (1952) tarafından önerilen dışsallıkların içselleştirilmesi çözümlerden biridir. Bu çözüm, dışsallığı yayan ve ondan etkilenen (fayda sağlayan ya da maliyete katlanan) tarafların ortak mülkiyet tesis etmeleri ile mümkün olur.

Ronald Coase (1960), dışsallığa neden olan ve dışsallıktan zarar görenlerin bir araya gelerek pazarlık yapmaları halinde, devletin müdahalesine gerek görülmeden, Pareto optimum bir sonuca ulaşılabileceğini ileri sürmekte ve bu görüşe Coase teorisi denilmektedir.

Kamusal çözümler arasında vergileme, sübvansiyon, düzenlemeler, kirletme hakları ve mülkiyet haklarının tesisi sayılabilir. Pazarlık yolu ile anlaşma ise olumsuz dışsallıkların piyasa çözümlerindendir.

Olumsuz dışsallıklara yol açan ekonomik faaliyetleri sınırlandırarak Pareto optimum düzeyde sunumunu yapmak için A.C. Pigou tarafından bu faaliyetlerin vergilendirilmesi önerilmiştir. Dışsallığın çözümü için uygulanan bu vergilere Pigoucu vergi ya da çevre vergisi de denilmektedir.

Dışsallıklar, bir tarafın faaliyetine bağlı olarak diğer tarafa maliyet yüklemesi durumunda olumsuz, ya da fayda sağlamasına bağlı olarak olumlu olabilir.

'Dışsallıklar üreticilerin tüketimi ile oluşabilir.' ifadesi hatalıdır.

'Dışsallıklar üreticilerin üretimi ile oluşabilir.' doğru ifadedir. Bir firmanın üretim yaparken maliyeti en aza düşürmek amacı ile atıkları doğaya bırakma veya bacalar aracılığı ile kimyasal gazları havaya salması örnek olarak verilebilir. Üretirken olumsuz dışsallıklara neden olunabilmektedir.

Dışsallıkların İçselleştirilmesi
Dışsallıklara, özel sektör ya da piyasa içerisinde, kamusal bir müdahalede bulunulmaksızın, çözüm bulunması mümkündür. James Meade (1952) tarafından önerilen dışsallıkların içselleştirilmesi çözümlerden biridir.

Bu çözüm, dışsallığı yayan ve ondan etkilenen (fayda sağlayan ya da maliyete
katlanan) tarafların ortak mülkiyet tesis etmeleri ile mümkün olur.

Coase teorisine göre, bir dışsallığı oluşturan ve dışsallıktan etkilenen tarafların pazarlık yaparak Pareto optimum sonuca ulaşabilmeleri mümkündür. Bunun için,

Sosyal ve etik kurallara uymak doğası gereği gönüllü bir davranış olduğundan, kanun gücü ile desteklenmediğinden herkesin sözü edilen kurallara uyması beklenilemeyeceği gibi her dışsallık durumunda optimum çözüm üreten kuralların varlığından da söz etmek güçtür.

Dolayısıyla, ekonomik ilişkilerde sosyal ve etik kurallara uygun davranmak önemli ancak yeterli bir çözüm oluşturmamaktadır.

Sübvansiyonlar bir ekonomide üretimin teşvik edilmesi amacı ile devlet hazinesinden üretici firmalara yapılan destek ödemeleridir.

Olumsuz dışsallıklar açısından bakıldığında, devlet üretici firmalara üretimi kısmaları karşılığında sübvansiyon öder.

Olumlu dışsallık, bir üretim ya da tüketim faaliyetinin piyasa dışından başkalarına fayda sunmasıdır.

Düzenleme (regulation), devletin, piyasa başarısızlıklarını ortadan kaldırmak için piyasayı ve ekonomik birimlerin davranışlarını kontrol etmeye yönelik kullandığı önlemlerdir.

Sorudaki örnek kirletme haklarının kullanımı çözümüdür. 

Sertifikaya sahip olan her firma sadece sertifikada belirtilen miktarla sınırlı atık miktarını akarsuya bırakabilir.

Bu sistemde firmalar birbirlerini de kontrol ederler. Sertifikaya sahip firmalar diğer firmaların akarsuya atık bırakmalarını engellerler.

Sonuçta, belirlenen atık miktarından daha fazla
atık akarsuya atılmayacağından etkin üretim düzeyi korunur.