KAMU EKONOMİSİ I - Deneme Sınavı - 5

Bir ekonomik birimin faaliyetinin, piyasa dışı yollarla diğer ekonomik birimleri etkilemesine dışsallık adı verilir.

Dışsallık kavramına ilk defa ünlü İngiliz ekonomist Alfred Marshall (1842-1924), eseri Principles of Economics’de yer vermiştir.

Bir firmanın uyguladığı ya da keşfettiği yeni bir üretim teknolojisinin detaylarını sektörde bulunan diğer firmalarla paylaşması üreticiden üreticiye olumlu dışsallıktır.

Tüketicinin bir firmanın ürününü beğenmesi, başkalarına önermesi: Tüketiciden üreticiye olumlu dışsallıktır

Bir firmanın uyguladığı ya da keşfettiği yeni bir üretim teknolojisinin detaylarını sektörde bulunan diğer firmalarla paylaşması: Üreticiden üreticiye olumlu dışsallıktır

Bir firmanın geliştirdiği yeni teknolojik ürünün kısa zamanda çok kullanıcıya bedelsiz fayda sunması: Üreticiden tüketiciye olumlu dışsallıktır

Bir tüketicinin bulaşıcı hastalığa karşı aşı yaptırarak diğer tüketicilerin bulaşıcı hastalıktan korunmasına yardımcı olması: Tüketiciden tüketiciye olumlu dışsallıktır

Tüketicilerin sosyal medya ya da başka araçlarla üreticilerin ürünleri aleyhinde görüş beyan etmeleri: Tüketiciden üreticiye olumsuz dışsallıktır

Bir üretim ya da tüketim faaliyeti ile oluşan ve piyasa fiyatlarına yansıyan dışsallığa parasal dışsallık adı verilir.

Firmaların üretim için katlandıkları özel maliyetler ile dışsal maliyetlerin toplamı sosyal maliyet olarak üretimin gerçek maliyetini yansıtır.

Dışsallıklara, özel sektör ya da piyasa içerisinde, kamusal bir müdahalede bulunulmaksızın, çözüm bulunması mümkündür. James Meade (1952) tarafından önerilen dışsallıkların içselleştirilmesi çözümlerden biridir. Bu çözüm, dışsallığı yayan ve ondan etkilenen (fayda sağlayan ya da maliyete katlanan) tarafların ortak mülkiyet tesis etmeleri ile mümkün olur.

Ronald Coase (1960), dışsallığa neden olan ve dışsallıktan zarar görenlerin bir araya gelerek pazarlık yapmaları halinde, devletin müdahalesine gerek görülmeden, Pareto optimum bir sonuca ulaşılabileceğini ileri sürmekte ve bu görüşe Coase teorisi denilmektedir.

Kamusal çözümler arasında vergileme, sübvansiyon, düzenlemeler, kirletme hakları ve mülkiyet haklarının tesisi sayılabilir. Pazarlık yolu ile anlaşma ise olumsuz dışsallıkların piyasa çözümlerindendir.

Olumsuz dışsallıklara yol açan ekonomik faaliyetleri sınırlandırarak Pareto optimum düzeyde sunumunu yapmak için A.C. Pigou tarafından bu faaliyetlerin vergilendirilmesi önerilmiştir. Dışsallığın çözümü için uygulanan bu vergilere Pigoucu vergi ya da çevre vergisi de denilmektedir.

Özellikle toplumun bütününü ilgilendiren altyapı hizmetlerinde faaliyet gösteren kamu işletmelerinin özel işletmelerden daha verimli olduğu inancının yaygınlaşması özelleştirmeyi teşvik eden temel faktörden biri değildir.

Özelleştirmenin ideolojik ve siyasi amaçları arasında devleti küçültmek, demokrasiyi geliştirmek, sendikaların kamu üzerindeki baskılarını hafifletmek bulunmaktadır.

Teorik olarak özelleştirmenin en çok öne sürülen gerekçesi kaynak dağılımında etkinliğin sağlanmasıdır.

1980’li yıllardan itibaren özel işletmelerin kamu işletmelerinden daha verimli çalıştıkları görüşü genel kabul görmüştür. Bunun sebebi özel kesimin kâr motivasyonuyla çalışmasıdır.

En başarılı özelleştirmeler ise Macaristan’da olduğu gibi, kamusal mağazaların özelleştirilirken bunun küçük işletmelerle sınırlı tutulduğu ve yöneticilerin  ve çalışanların alıcı olmaya teşvik edildiği örneklerde görülmüştür.

Finansal kiralama kamuya ait bir varlığın mülkiyet yapısını değiştirmeden, kullanım hakkının sözleşmeyle özel sektöre devredilmesidir. Böylelikle kamuya sürekli bir gelir kaynağı da kazandırılabilecektir. Bu yöntemle aynı zamanda verimsiz KİT’ler değerlendirilecek, özelleştirmeye hazır hale geleceklerdir.

Yardım sisteminde devlet hizmeti finanse etmeyi sürdürmekte; ancak bir kamu kuruluşunun belirli bir firmaya hizmet yapması için sözleşmeyle iş vermek yerine, hizmetten yararlananlara yani tüketicilere, söz konusu hizmeti açık piyasadan satın almaları için para vermektedir. Bu yöntem aracılığıyla devlet kişilere tüketici olma gücü sağlamaktadır (Orkunoğlu, 2010).

Ekonominin yönetilmesine ve piyasaların etkinliğini artırmaya yönelik bu türden regülasyonlar ekonomik regülasyon olarak tanımlanmaktadır. Asgari ücret uygulaması, fiyat kontrolleri, kira kontrolleri, belli piyasalara girişin sınırlandırılması bu regülasyonlara örnektir.

Fiyatların ağırlıklı ortalamasına veya bu ortalamaların yıllık artış hızına bir üst sınır getirilmesi, Fiyat Tavanı Regülasyonunda yapılır.

II. Dünya Savaşı sonrasında benimsenen refah devleti anlayışı sonucunda bürokrasi giderek ekonomik alandaki regülasyon fonksiyonunu ve hizmet faaliyetlerini artırarak genişlemekteydi ki bu genişleme istihdamın artması ve kalkınma anlamına gelmiştir.