KAMU EKONOMİSİ I - Deneme Sınavı - 4

Aksak rekabette, piyasada herhangi bir alıcı ya da satıcı ürün fiyatını veri olarak alma yerine belirleme ya da etkileme gücüne sahiptir.

Eksik rekabetin bir başka türü mal ya da hizmetin az sayıda firma tarafından arzının gerçekleştirildiği oligopol piyasalarıdır. Oligopolde de piyasa arzını birbirini etkileyen ya da etkileme potansiyeline sahip firmalar belirlerler.

Piyasada faaliyet gösteren rakip firmaların ürün farklılaştırma ve pazarlama stratejileri homojenlik
özelliğinin aksamasına neden olmakta ve tekelci rekabet piyasasını ortaya çıkarmaktadır.

Tekel gücünün kaynağı olarak değerlendirilen bu faktörler yasal engeller, hammaddelerin kontrolü, ölçek ekonomileri ve patent uygulamaları olarak belirtilebilir.

Tekelcinin ne kadar kâr elde ettiği ise ortalama maliyetine göre tespit edilecektir.Tüketicilerin ödediği fiyat ortalama maliyetin üzerinde olduğu sürece (Pm > Pc) tekelci aşırı kâr elde edecek olup, uzun dönemde de bu kârlılığını devam ettirebilecektir. Dolayısıyla piyasada satacağı her bir üründen Pm-Pc kadar kâr elde eder.

Tekel piyasasının en önemli özelliği; i) üretim miktarındaki azalmanın, ii) fiyatlarda meydana gelen artışın ve iii) sosyal refah kaybı ile tekelcinin sahip olduğu aşırı kârın uzun dönemde de devam ediyor olmasıdır. Bu özellikleri toplumsal maliyetlere neden olmaktadır.

Teorik açıdan bir sektörde faaliyet gösteren firmanın maliyet fonksiyonu, sektördeki diğer firmaların maliyetleri toplamından daha düşük ise söz konusu firma doğal tekel olarak değerlendirilir

Doğal tekel piyasalarında uygulanacak başlıca regülasyonlar

• Fiyat düzenlemesi,
• Üretim miktarı düzenlemesi,
• Firma sayısı (piyasaya giriş/çıkış) düzenlemesi ve
• Diğer önlemler şeklinde sınıflandırılabilir.

Doğal tekel kamu yararını gözeterek hareket ederek piyasa talebinin marjinal maliyete eşit olduğu düzeyde denge miktar ve fiyat bileşimini belirler. Bu fiyat tüketicilerin ve toplumun refahını artıracak kadar düşük bir düzeydedir. Böyle bir fiyatlandırma stratejisinde tekelci firma birim başına üretim maliyetinden sadece sabit maliyetlerini karşılayabilmekte, değişken maliyetleri kadar zarar etmektedir. Doğal tekelin faaliyetlerinin devamı için ortalama maliyet ile marjinal maliyet arasındaki fark kadar sübvanse edilmesi gerekir.

Tekel piyasasının bir diğer toplumsal maliyeti de “X etkinsizliği” olarak adlandırılır. Piyasada
herhangi bir rekabet baskısı hissetmeden faaliyetlerini devam ettiren tekelci, üretim sürecindeki
kararlarını en iyisine yönelmeksizin verebilecektir. Bu şekilde olması gereken ve mümkün olan en düşük seviyenin üzerinde maliyet ile üretim gerçekleştirebileceği gibi, mal ve hizmetlerin sunumunda iyileştirme ya da yenilik hamlelerini almaktan da kaçınabilmektedir. Bahsedilen şartlar altında tekelci yüksek maliyetlerle ve kıt kaynakların optimal kullanımı için çaba sarf etmeksizin rasyonel olmayan bir üretim tarzını benimseyebilmektedir. Tüm bunlar kaynak israfıdır.

Tam rekabet piyasasında, birbirini etkileyemeyecek kadar çok sayıda üretici ve tüketicinin olduğu (atomisite), üretim ve tüketim süreçlerinin serbestçe yapıldığı (mobilite), üretilen tüm ürünlerin tekdüze olduğu (homojenlik), süreçte rol üstlenen aktörlerin mal ya da hizmetler ile ilgili tam bilgiye sahip olduğu (şeffaflık) bir yapı söz konusudur. Atomisite özelliğine göre herhangi bir ekonomik aktörün piyasada oluşan denge fiyatı üzerinde etkisi bulunmamaktadır. Ürünün fiyatı piyasadaki arz ve talep tarafından belirlenmekte, ekonomik aktörler piyasa fiyatını veri olarak kabul etmektedir.

Oligal Piyasasında; Birbirini etkileyecek kadar az sayıda satıcı/firma, çok sayıda alıcı vardır.

Tekel Piyasasında; Tek satıcı-çok sayıda alıcı, Tekelci rekabet ve Tam rekabet piyasası piyasasında; Çok sayıda satıcı ve çok sayıda alıcı,  Monopson piyasasında ise tek alıcı çok sayıda satıcı vardır.

Tekel: Yakın ikamesi olmayan bir mal ya da hizmetin tek bir firma tarafından üretilip satıldığı piyasa türüdür. Tekelin arzını kontrol ettiği malın ikamesinin olmaması durumunda saf ya da tam tekel söz konusu olur.

Tam rekabet piyasasında faaliyet gösteren bir üretici piyasa fiyatını veri olarak kabullendiğinden, firma talep eğrisi miktar eksenine paraleldir.

Marjinal Maliyet (MC): Üretilen her bir ürünün toplam maliyete yaptığı katkıdır. Bir malın üretiminde meydana gelen bir birimlik değişimin toplam maliyette oluşturacağı değişimdir.

Bir mal ya da hizmete ilişkin piyasa talebinin çok sayıda küçük üreticiye kıyasla tek bir büyük üretici tarafından daha düşük maliyetle karşılanması ölçek ekonomileri olarak ifade edilir

Doğal tekeller genelde enerji, su, doğalgaz, ulaştırma ve iletişim gibi alanlarda ortaya çıkmaktadır.

Doğal tekellerin özellikleri aşağıdaki şekilde özetlenebilir:

* Doğal tekeller genelde enerji, su, doğalgaz, ulaştırma ve iletişim gibi alanlarda ortaya çıkmaktadır. Elektrik, doğal gaz, su ya da telekomünikasyon ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla oluşan ağ endüstrileri; havaalanları, limanlar, köprüler ya da demiryolları ve otoyollar gibi piyasalara giriş çıkışın kontrolünü sağlayan ulaştırma sektörünün alt bileşenleri doğal tekel olma özelliklerini bünyelerinde barındırırlar.

* Bir doğal tekel tek bir ürüne olan ihtiyacın giderilmesi amacıyla ortaya çıkabileceği gibi birden fazla ürün sunumuyla da oluşabilir. Benzer özelliklere sahip birden fazla ürünün üretimini yaparak maliyet avantajı elde eden, yani maliyetleri aşağı çekebilmek amacıyla farklı ürünlerin aynı tesiste üretilmesini sağlayan doğal tekellere “kapsam ekonomileri” de denilmektedir.

* Doğal tekellerce sunulan ürünler nihai tüketiciye genellikle tek bir yol, kanal, kablo ya da hat aracılığıyla ulaştırılır. Birden fazla aracı ya da firmanın bu endüstrilerde faaliyet göstermesi kaynak etkinsizliğine ve maliyet dezavantajlarına neden olmaktadır. Bu nedenle endüstrinin doğası gereği ürün arzının tek bir firma tarafından karşılanması daha rasyoneldir.

* Doğal tekel endüstrisinde rekabet bulunmamakta, piyasa fiyatı tekelci firmanın kararları doğrultusunda belirlenmektedir.

* İlgili sektörlerde başlangıç ya da ilk yatırım maliyeti çok yüksektir. Aynı zamanda maliyetlerin çok büyük bir kısmı üretim miktarından bağımsız, üretilen miktar artmasına rağmen sabit kalan maliyet kalemlerinden oluşur.

* Üretimde ölçek ekonomileri söz konusudur.

* Sektörde sunulan ürünler (genelde hizmetler) depolanamaz karakteristiğe sahiptir.

* Doğal tekellerin sunduğu ürün ya da hizmet genel olarak kamusallık özelliğini taşır. Çünkü sunulan ürünler sadece birey için değil toplum ve ülke ekonomisi açısından da stratejik öneme sahiptir. Bu nedenle doğal tekellerde amaç kâr elde etmekten çok, oluşan piyasa talebini karşılamaktır. Bahsedilen amacın varlığı kamu müdahalesinin de temel gerekçelerindendir.

Doğal tekel piyasasındaki toplumsal maliyetlerin azaltılması uygulanacak regülasyonlarla gerçekleştirilebilir. Uygulanacak regülasyonlar ya da düzenleyici kurallar, rekabet koşullarının oluşmadığı sektörlerde özellikle de doğal tekellerde i) aşırı kâr elde edilmesinin engellenmesini, ii) en düşük maliyet ile üretim devamlılığının sağlanmasını ve iii) üretimde teknolojik gelişmelerin yakından takip edilmesini amaçlamaktadır.

Doğal tekel piyasalarında uygulanacak başlıca regülasyonlardan biri Firma sayısı (piyasaya giriş/çıkış) düzenlemesidir. Piyasadaki firma sayısı düzenlemesi; Piyasaya giriş sınırlandırması olarak da değerlendirilebilecek bu düzenlemeyle ilgili sektörde yeni üreticilerin faaliyet göstermeleri engellenebilir. Böylece doğal tekel aynı zamanda hukuki olarak rekabetten korunmuş olur.

Firma Sayısı Düzenlemesinde, piyasadaki firma sayısı düzenlenecek bir bileşendir. Piyasaya giriş sınırlandırması olarak da değerlendirilebilecek bu düzenlemeyle ilgili sektörde yeni üreticilerin faaliyet göstermeleri engellenebilir. Böylece doğal tekel aynı zamanda hukuki olarak rekabetten korunmuş olur. Aynı zamanda sunulan ürün ya da hizmetin stratejik önemi ve kamu hizmetleri ile ilişkisinden dolayı, tekelci firmanın piyasadan çıkışı da kısıtlanabilmektedir