Hukuk Yargılaması İlk Derece Mahkemelerinde Yazı İşleri Ve Uygulama Usulleri

Adli yargı ilk derece mahkemeleri özel mahkemeler ve genel mahkemeler olarak ikiye ayrılmaktadır. Genel mahkemeler, özel mahkemelerin görevleri dışında kalan tüm özel hukuka ilişkin uyuşmazlıkları çözmekle görevlidirler. Özel mahkemelerin kurulamadığı yerlerde, genel mahkeme olan asliye hukuk mahkemesi özel mahkeme sıfatıyla da ilgili özel mahkemenin görevini yapar. Genel mahkemeler, asliye hukuk mahkemeleridir. İş yoğunluğu dikkate alınarak, bir ilçe başka bir ilçenin yargılamalarına dâhil olabilir. Özel mahkemeler, belirli uyuşmazlıkları çözmek amacıyla kurulmuş olan mahkemelerdir. Özel
mahkemeler; Sulh Hukuk Mahkemesi, Aile Mahkemesi, Asliye Ticaret Mahkemesi, İş Mahkemesi, Tüketici Mahkemesi, Kadastro Mahkemesi, Fikri ve Sınai Haklar Mahkemesi ve İcra Mahkemesidir.

Bir yerde mahkeme kurulmasına HSK’ nın olumlu görüşü üzerine Adalet Bakanlığı karar verir. Mahkemenin kaldırılmasına ya da yargı çevresinin (Bir mahkemenin yargılama yetkisine sahip olduğu coğrafi alan) değiştirilmesine Adalet Bakanlığı’ nın olumlu görüşü üzerine HSK karar verir.

Özel mahkemelerin kurulamadığı yerlerde, genel mahkemeler özel mahkeme sıfatıyla da görev yaparlar.

Sulh Hukuk Mah., Aile Mah., Asliye Ticaret Mah., İş Mah., Tüketici Mah., Kadastro Mah., Fikri ve Sınai Haklar Mah., Denizcilik İhtisas Mah., İcra Mah.

Görev, konu bakımından belirli bir davaya o yerdeki mahkemelerden hangisi tarafından bakılabileceğini belirtir. Her uyuşmazlık, o uyuşmazlığı çözmekle görevli mahkeme tarafından çözülmelidir. Örneğin, ticaret hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıklarda ticaret mahkemesi görevlidir. Aile hukukundan kaynaklanan uyuşmazlıklarda ise aile mahkemesi görevlidir.

Görev ilişkisi kamu düzenindir. Bunun anlamı tarafların sözleşme yapmak suretiyle görevli mahkemeye karar verememesidir. Örneğin taraflar anlaşmak suretiyle boşanma davalarını asliye ticaret mahkemesinde açamazlar. Görevin kamu düzeninden olması nedeniyle mahkeme de görevli olup olmadığını her aşamada kendiliğinden inceler. Taraflar da davanın her aşamasında görevsizlik itirazını ileri sürebilir. Görev itirazı alt derece mahkemesinde ileri sürülmese dahi, kanun yolu denetiminde dahi mahkemenin görevinin kendiliğinden incelenmesi gerekir. Bu anlamda görev kurallarına aykırılık mutlak bozma nedenidir. Görevsizlik kararı dosya üzerinden de verilebilir.

Mahkeme görevsizlik kararında görevli mahkemeyi bildirmeli ve dava dosyasının görevli mahkemeye gönderilmesine karar vermelidir. Dava dosyasının kendiliğinden görevli mahkemeye gönderemez. Dosyanın görevli mahkemeye gönderilmesi için taraflardan birinin bu konuda talebi gerekmektedir.

Coğrafi olarak hangi yerdeki mahkemenin bakacağına ilişkin durumu ifade eder. Davada hangi mahkemenin yetkili olacağı, taraflara veya davanın konusuna göre belirlenmektedir. Kural olarak her davada davalının yerleşim yeri mahkemesi yetkilidir. Örneğin Ankara’ da yerleşim yeri olan A, Bursa’da yerleşim yeri olan borçlu B’ ye dava açmak istediğinde kural olarak bu davanın, borçlunun yerleşim yeri olan Bursa mahkemelerinde açılması gerekir. Dolayısıyla yetki kuralları bir davanın hangi coğrafi yer mahkemesinde açılacağını gösteren kurallardır.

Kesin yetki kurallarında sadece bir mahkeme yetkilidir. Davanın da sadece o mahkemede açılması gerekir. Örneğin taşınmazın aynına ilişkin davalarda, davanın mutlaka taşınmazın bulunduğu coğrafi yerde açılması gerekir. Kesin yetki kurallarının ileri sürülmesi aynı görev kurallarının ileri sürülüşü gibidir.
Kural olarak yetki kuralları kesin değildir. Kesin olmayan yetki hallerinde ise bir davada birden fazla mahkeme yetkili olabilir. Davacı bu mahkemelerden istediğinde dava açabilir. Örneğin bir alacak davasında, davalının yerleşim yerinin yanında kanun koyucu sözleşmenin ifa yeri mahkemesini de yetkili kılmıştır. Bu nedenle bir alacak davasında alacaklı isterse davalının yerleşim yerinde isterse sözleşmenin ifa yerinde davasını açabilir. Yetkinin kesin olmadığı hallerde kanundaki şartları taşımaları halinde taraflar anlaşarak bir başka mahkemeyi yetkili kılabilirler.

Yetki itirazının cevap dilekçesinde ileri sürülmesi gerekir. Yetki itirazında bulunan taraf yetkili mahkemeyi bildirmelidir. Aksi takdirde yetki itirazı dikkate alınmaz. Yetki ilk itirazında bulunulmadığı takdirde davanın açıldığı yetkisiz mahkeme yetkili hale gelir. Mahkeme yetkisizlik kararında yetkili mahkemeyi de gösterir. Yetkisizlik üzerine yapılacak usuli işlemler görevsizlik üzerine yapılacak işlemler ile aynıdır.

Davanın tarafları davacı ve davalıdır. Davada taraflar gerçek veya tüzel kişi olabilir. Dava dilekçesiyle mahkemeye başvurmak suretiyle hukuki koruma isteyen kişiye davacı, kendisine karşı davacı tarafından hukuki korunma talep edilen kişiye de davalı denir. 

Mahkemenin uyuşmazlığın esasını inceleyebilmesi için varlığı veya yokluğu mutlaka gerekli olan şartlardır. HMK’da hangi hallerin dava şartı olduğu sayılmıştır. Mahkemenin bu dava şartlarını ilk önce incelemesi gerekir. Dava şartı yokluğunda, dava usulden reddedilir. Eksikliğin giderilmesi mümkün ise bu eksikliğin giderilmesi için mahkeme kesin süre verir. Bu eksikliğin giderilmemesi halinde dava şartı eksikliğinden dava usulden reddedilir. Dava şartları şunlardır;

a) Türk mahkemelerinin yargı hakkının bulunması.
b) Yargı yolunun caiz olması.
c) Mahkemenin görevli olması.
ç) Yetkinin kesin olduğu hâllerde, mahkemenin yetkili bulunması.
d) Tarafların, taraf ve dava ehliyetine sahip olmaları; kanuni temsilin söz konusu olduğu hâllerde, temsilcinin gerekli niteliğe sahip bulunması.
e) Dava takip yetkisine sahip olunması.
f) Vekil aracılığıyla takip edilen davalarda, vekilin davaya vekâlet ehliyetine sahip olması ve usulüne uygun düzenlenmiş bir vekâletnamesinin bulunması.
g) Davacının yatırması gereken gider avansının yatırılmış olması.
ğ) Teminat gösterilmesine ilişkin kararın gereğinin yerine getirilmesi.
h) Davacının, dava açmakta hukuki yararının bulunması.
ı) Aynı davanın, daha önceden açılmış ve hâlen görülmekte olmaması.
i) Aynı davanın, daha önceden kesin hükme bağlanmamış olması.

Dava, dava dilekçesi ile mahkemeye başvurulduğunda açılır. Davanın açılma tarihi kural olarak dava dilekçesinin kayıt edildiği tarihtir.

Dava dilekçesinde yer alması gereken hususlar HMK 119. maddede belirtilmiştir. Bu hususlar şunlardır;

a. Mahkemenin adı
b. Davacı ile davalının adı, soyadı ve adresleri
c. Davacının Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası
d. Varsa tarafların kanuni temsilcilerinin ve davacı vekilinin adı, soyadı ve adresleri
e. Davanın konusu ve malvarlığı haklarına ilişkin davalarda, dava konusunun değeri
f. Davacının iddiasının dayanağı olan bütün vakıaların sıra numarası altında açık özetleri
g. İddia edilen her bir vakıanın hangi delillerle ispat edileceği

h. Dayanılan hukuki sebepler
i. Açık bir şekilde talep sonucu
j. Davacının, varsa kanuni temsilcisinin veya vekilinin imzası

Dava dilekçesinde eksiklik olması durumunda, bu eksiliğin sonuçları ve yapılacak işlemler aynı maddede belirtilmiştir. Buna göre dava dilekçesinde bulunması zorunlu olan ve eksikliğin giderilmesi için bir haftalık kesin süre verilebilecek haller şunlardır;
1. Davacı ile davalının adı, soyadı ve adresleri
2. Davacının Türkiye Cumhuriyeti kimlik numarası
3. Varsa tarafların kanuni temsilcilerinin ve davacı vekilinin adı, soyadı ve adresleri
4. Açık bir şekilde talep sonucu
5. Davacının, varsa kanuni temsilcisinin veya vekilinin imzası.
Burada sayılanların verilen bir haftalık kesin süre içinde giderilmemesi halinde dava açılmamış sayılacaktır.

Dava dilekçesi, tevzi bürosu, ön büro veya tevzi işiyle görevlendirilen yazı işleri personeline teslim edilir.

Ön büro, davanın açılmasından başlamak üzere yargılama ile ilgili bütün işlemler ile mahkemelere sunulan veya mahkemelerden talep edilen her türlü evraka ilişkin işlemlerin yapıldığı, genellikle adliyelerin giriş kısımlarında bulunan ve tüm hukuk mahkemelerine hizmet veren yazı işleri birimidir.

Tevzi formu, dağıtım yapılan mahkemenin adını, dosyanın esas numarası ile esas numarasının verildiği tarih ve saati, dosya türünü, tarafların ad ve soyadlarını, davanın konusunu, dava esas değerini, tanık sayısını, keşif ve bilirkişi bilgisini, masraf bilgilerini ve varsa ilişkili dosya numarasını içerir.

Açılmış olan dava, tevzi bürosundan mahkemeye gönderilir. Mahkeme tarafından öncelikle tensip tutanağı düzenlenir. Tensip tutanağında bulunması gerekli kayıtlar Bölge Adliye ve Adlî Yargı İlk Derece Mahkemeleri ile Cumhuriyet Başsavcılıkları İdarî ve Yazı İşleri Hizmetlerinin Yürütülmesine Dair Yönetmelik’ in 200. Maddesinde düzenlenmiştir. Tensip tutanağında yer alacak hususlar hâkimin takdirinde olmak kaydıyla; tensip tutanağının başına mahkemenin adı, mahkeme çeşitli sıfatlarla görev yapıyorsa hangi sıfatla görev yaptığı, hâkim veya hâkimlerin ve zabıt kâtibinin ad ve soyadları ile sicil numaraları, tarafların kimlikleri ile T.C. kimlik numaraları, varsa kanunî temsilcileri ve vekillerinin ad ve soyadları ile adresleri yazıldıktan sonra aşağıdaki hususlara yer verilebilir:

a) Dava dilekçesinin 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanununun 119 uncu maddesinde düzenlenen unsurları taşıyıp taşımadığının tespiti ile eksiklik bulunması hâlinde ne gibi işlemin yapıldığı.
b) Davanın türü.
c) Davanın tabi olduğu yargılama usulü.
ç) Karşılıklı dilekçelerin ve eklerinin tebliği ile gerekli işlemlerin yapılması.
d) Tarafların, 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanununun 121 inci maddesi ve 129 uncu maddesinin ikinci fıkrası gereğince delil olarak gösterdikleri belgeleri dilekçelerine ekleyerek vermeleri ile başka yerden getirilecek belgelere ilişkin gerekli bilgileri vermeleri, davacının delilleri için gider avansının kullanılacağı, davalının gerekiyorsa tespit edilecek delil avansını da yatırması, tarafların bu hususları yerine getirmedikleri takdirde, basit yargılama usulüne ilişkin hükümler saklı olmak üzere 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanununun 140 ıncı maddesinin beşinci fıkrası gereğince ancak ön inceleme aşamasında bu eksiklikleri tamamlayabilecekleri, aksi hâlde bu delillerinden vazgeçmiş sayılacakları.
e) Dilekçelerin tamamlanmasından sonra ön incelemenin duruşmalı yapılıp yapılmayacağına karar verileceği, ön incelemenin duruşmalı yapılmasına karar verilmesi hâlinde duruşma tarihinin dilekçelerin tamamlanmasından sonra belirleneceği ve avanstan karşılanarak bildirileceği.
f) Ön incelemede yargılamaya devam edilmesine karar verilmesi hâlinde, ön incelemenin sonunda ya da daha sonra tahkikat duruşması için gün verileceği.
g) Dosyanın durumuna göre gerek görülen diğer hususlar.

Yazılı yargılama usulünde davanın 5 aşaması bulunmaktadır. Bunlar sırasıyla şu şekildedir; dilekçelerin verilmesi aşaması, ön inceleme aşaması, tahkikat aşaması, sözlü yargılama ve hüküm aşamalarıdır.

Dava şartlarının incelenerek hâkimi bu konuda karar vermeye baştan zorlamak, ilk itirazların bir an önce incelenmesini sağlamak, davanın taraflarını sulhe teşvik etmek (Tarafların üzerinde serbestçe tasarruf edebilecekleri davalarda), uyuşmazlık konularını belirlemek (bu davanın yol haritası olacaktır), delillerin sunulması sağlamak ve getirilmesi gereken deliller için hazırlık işlemlerini gerçekleştirmek.