İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK

“İşletmelerin kişiliği yoktur, kâr amaçlı kurumlardır” görüşü, “işletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etik sorumlulukla hareket etmek değildir” temeline dayanır. Faydacılık temelli bu görüş, işletmelerin geniş kesimi için en iyiyi sağladığını varsayar. Adam Smith (1723-1790), bu görüşü ilk savunan bilim insanıdır. Ona göre bireyler, kişisel çıkarlarla motive olur “görünmez el” ilkesini benimser ve toplumun ekonomik refahını destekler. Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mantığı yansıtmaktadır. Onların görüşüne göre işletmeler öncelikle, işletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etme kapasitesini artıran gruplarla ilgilenmelidir. Bu görüşü savunan günümüz bilim adamlarından biri Milton Friedman’dır. Ona göre işletmelerin sadece bir sosyal sorumluluğu vardır. O da kaynaklarını, karlarını artırmak için kaynaklarını ve faaliyetlerini tasarlamaktır. Benzer şekilde Theodore Levitt’e göre işletmelerin sadece iki sorumluluğu vardır: Birincisi asgari seviyede yüz yüze ilişkilerde nezaket kurallarına uyma ve ikincisi maddi kazancın yollarını araştırmaktır. Velasquez’e göre işletmelerin sosyal ve etik yükümlülüklerine rağmen, işletmeler bir birey gibi davranan ya da amaçları olan kurumlar değildir.

Davis işletme profesyonellerinin sosyal sorumlu olmak için izlemesi gereken beş geniş ilke ya da yükümlülük önermiştir: İşletmeler “toplumun kaynaklarının vekili” gibi bir sosyal role sahiptir. İşletmeler, toplumdan aldıkları girdilerin açık bir makbuzunu ve kamuoyuna faaliyetleriyle ilgili açık bilgilendirme ile yani iki açık sistem gibi faaliyet göstermelidir. Faaliyetlerin, ürünün ya da hizmetin kârlılığı kadar sosyal maliyeti de göz önünde bulundurulmalıdır. İşletme içi faaliyetlerin, ürünün ve hizmetin sosyal maliyeti, tüketicinin tüketiminin toplum üzerindeki etkilerini ödeyecek şekilde ücretlendirilmelidir. İşletmelerin, bir birey gibi yükümlülükleri vardır.

Yönetim literatüründe “yapı stratejiyi izler” kabul edilmiş bir organizasyon prensibidir. Bir işletmenin yapısı, yönetsel bağlılık teorisine göre, stratejisi ile uyumlu olmalıdır. Strateji, işletme faaliyetlerinin tüm yönetsel yönlerini belirler. Strateji, liderin değerlerinin ve ödüllendirme faaliyetlerinin denetimini vurgular.  Bu yolla strateji, yönetim için etik açıdan neyin önemli olduğunu yansıtır. Strateji, işletme faaliyetlerinin yönünü ve niteliğini belirler.

İşletmeler, stratejileri en az dört düzeyde belirler: Yatırım, firma, işletme ve fonksiyonel. Yatırım stratejisi, en geniş düzeydir. İşletmenin toplumdaki rolünü, işletmenin gelecekte paydaşlar tarafından nasıl algılanacağını tanımlar, işletmenin prensiplerini ve değerlerini ortaya koyar ve işletmenin varlık sebebini gösterir.

Stratejik yönetim süreci 1) amaçların belirlenmesi, 2) stratejilerin oluşturulması, 3) stratejilerin uygulanması, 4) stratejilerin denetimi, 5) strateji geliştirme 6) çevrenin analiz edilmesini içerir.

Strateji denetimi aşamasında eğer sonuçlar, ortaya konan amaçlarla aynı çizgide değilse, düzeltici faaliyet gerçekleştirilmelidir.

Büyük işletmelerdeki liderler, kişisel etik değerleriyle işletmenin beklentilerini uyumlaştırmanın pek çok nedenini ortaya atmaktadırlar:

Liderlik tarzının etiğe uygun ya da uygun olmayan kültüre ve yönelimlerine olan etkilerine işletme liderliğinin doğasıyla ilgili genellemelerle başlanabilir:

Profesyonel lider, etkinliği yani “doğru şeyleri yapmayı” amaçlar. Bu tarzın teorisi Peter Drucker’ın prensiplerine dayanır ve liderler başkaları vasıtasıyla etkin bir şekilde iş yapmak için araçlara ve yeteneklere sahip bir profesyoneldir.

Bürokratik lider, kural temelli etik liderlik biçimidir. Ünlü Alman sosyolog Weber’in teorisi üzerine oturmuştur. Bürokratik lider, ideal organizasyonel bürokrasiyi şekillendiren rasyonel prensiplerle hareket eder. Bu organizasyonun fonksiyonlarını ve amacını açıklayan kuralların bir bileşimidir. Denetim yapısının emir-komuta zincirini gösteren bir hiyerarşi, iyi tanımlanmış iş tanımları, iletişim kuran ve kuralları empoze eden profesyonel yönetici, derece ve ayrıcalıklarla ödüllendirilmiş, konusunda uzman olarak kabul edilen teknik açıdan kaliteli çalışanlar demektir. Bu liderlik tarzında zorlayıcı güç “doğru şeyleri yapmak” anlamında etkinlikten çok “işleri doğru yapmak” anlamında verimliliktir.

“İşletmelerin kişiliği yoktur, kâr amaçlı kurumlardır” görüşü, “işletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etik sorumlulukla hareket etmek değildir” temeline dayanır. Bu görüş, kuruma etik mesuliyet ve sorumluluğun bir katkı sağlamayacağını iddia eder. Adam Smith (1723-1790), bu görüşü ilk savunan bilim adamıdır. Bu görüşe göre işletmeler kişisel çıkarları ve sahiplerinin ekonomik beklentilerini karşılayan etik dışı kurumlardır. Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mantığı yansıtmaktadır. Onların görüşüne göre işletmeler öncelikle, işletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etme kapasitesini artıran gruplarla ilgilenmelidir. Theodore Levitt’e göre işletmelerin sadece iki sorumluluğu vardır: Birincisi asgari seviyede yüz yüze ilişkilerde nezaket kurallarına uyma ve ikincil maddi kazancın yollarını araştırmaktır. Bu bakış açısıyla etik sorumluluğun kaynakları, işletmelerin dışındadır. Bu görüşün destekleyicilerinden olan John Kenneth Galbraith’a göre ise işletmeler kişiliği olmayan kurumlardır ve hükümetler işletmelerin sosyal sorumluluğunu artırmak yerine faaliyetlerini etik açıdan denetlemelidir. Karşıt görüşe göre ise işletmeler, tıpkı bireyler gibidir. İşletmelerin vicdanı vardır ve işletmeler, işletmenin sahiplerine ve etkilenenlerine karşı bir etik kurum gibi davranmalıdır. Kenneth Goodpaster ve John Matthews’e göre işletmeler amaçlara, ekonomik değerlere ve stratejilere sahip olmalarıyla nedeniyle bir vicdana sahip olmalılardır. Doğru yanıt C’dir.