İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK

Teoriler aracılığıyla ahlakın üç tür düşünme şekli olduğunu söyleyebiliriz. Bu düşünme şekillerinden biri olan normatif düşünme, neyin doğru, iyi, yükümlülük olduğunu sorar. Dolayısıyla ‘daima doğruyu söyle’, ‘birine zarar vermek her zaman yanlıştır’, şeklindeki normatif yargılar ileri sürme ve bu yargılar için nedenler göstermeye çalışır.

Egoizm, herhangi bir bireyin, başkalarına karşı ne yükümlülüğe mecbur, ne de bir fedakârlığa katlanmak zorunda olmadığını öne sürerek davranışların ancak bireyin kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi gerektiği düşüncesini kabul etmiştir. Bu çerçevede egoistler, bir davranışın doğruluğunu ölçerken, kendileri için en iyi ve uzun vadeli kazançları esas alırlar. Eğer bir davranış uzun vadede birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya çıkarıyorsa ya da muhtemelen çıkaracaksa, bireyler o davranışı ortaya koymalıdır.

İlk örneğini Thomas Hobbes (1588-1679)’un görüşlerinin oluşturduğu ahlaki egozim, kişisel çıkarın ahlak yoluyla meşrulaştırılmasıdır. Hobbes’un, ‘insan insanın kurdudur’ şeklindeki meşhur tanımlaması, insan doğasını bencillikle ve saldırganlıkla karakterize etmiştir. İnsan doğal durumunda bencildir ve varlığını koruma içgüdüsüyle hareket etmektedir.

Hazcılık ya da hedonizm ilk kez Sokrates’in öğrencisi Aristippos ve Epikuros tarafından geliştirilmiştir. Hedone, eski Yununca’da haz ve zevk anlamına gelmektedir. Hedonizm ise hazcılık demektir. Hedonizmin temelinde, ‘hayatın en önemli değeri haz ve zevk almaktır ve ideal yaşama ancak bu şekilde ulaşılır’ fikri vardır.

Faydacılığın temel konularını ele alan ve bu teoriyi geliştiren filozoflar belirttiğimiz gibi Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)’dir. Bentham ve Mill’in geliştirdiği bu teoriye göre, herhangi bir davranışın doğru veya yanlış olması davranıştan etkilenen kişilere iyilik ya da kötülük getirmesine bağlıdır. Faydacılıkta, belli bir davranışa karar vermeden önce diğer davranış seçeneklerinin de gözden geçirilmesi gereklidir. ‘Herkes için en fazla iyi sonucu veya en az kötü sonucu gerektirecek olan davranış veya uygulama seçildiği takdirde doğru davranış da seçilmiş olacaktır.’

Elefltirilerden birincisi, faydacılığın gerçekten işleyen bir teori olup olmadığının sorgulanması gerekliliğine ilişkindir. Bu bakış açısına göre, bazı önemli durumlarda davranışın sonuçlarını tahmin edemeyebiliriz yani davranışın fayda ve değeri hesaplanamayabilir. Bu nedenle bireyden davranışta bulunmadan önce muhtemel sonuçlarını ölçmesini beklemek gerçekçi olmayabilir. Söz konusu teoriye yapılan diğer bir eleştiri, iyi sonuçlar verse bile bazı davranış veya eylemlerin özünde yanlış olabileceğidir (hırsızlık, cinayet, işkence, kölelik vb.). Diğer bir eleştiri ise fay- dacılığın adil olmadığıyla ilgilidir.

Deontolojik teoriler, göreve ya da ödeve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyiliĞi, mutluluk, haz ve faydayla sağlayacak hiçbir şeyin olmadığını ileri süren filozofuyla ünlüdür. Bu nedenle ‘Kant Ahlakı’ olarak da bilinir. Deontolojistlere göre, faydacılar ahlak dünyamızın çok basit bir resmini çizmişlerdir. Bir eylemin doğruluğuna karar vermede sonuçları yeter şart olarak almak çok basit bir yaklaşımdır. Bu nedenle, deontolojik teori eylemlerin sonuçlarını değil, bizatihi eylemin kendisini esas alır. En azından bazı davranışlar sonucuna bakılmaksızın ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev, ilke, irade, yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlarıdır.

Kant ahlakına göre ahlakiliğin belirlenmesinin ve temellendirilmesinin tek yolu ‘kategorik buyruk’ dan kaynaklanan iyiyi istemedir.

Özel haklar kişilerle sınırlıdır. Örneğin, kontratlar kişilere özel haklardır. Tarafların hak ve görevleri karşılıklı olup sadece o kişileri ilgilendirir.

Objektif değer teorisini kabul etmeyen göreceliliğe göre, ahlaki değerler insan zihninin ürünüdür, dolayısıyla farklı zaman, mekân ve toplumlarda değişmeyen ve kişilere sorumluluk yükleyen ahlaki değerlerden söz edilemez. Ahlaki prensip ve ilkeler farklı zaman, mekân ve bölgesel çeşitliliği karşıladığında ahlak alanında rölativizm hâkim olacak ve her şey rölatif olarak değerlendirilecektir. Böylece birilerinin iyi dediğini, diğerleri beklenmedik şekilde red edecek; birilerinin ödev olarak gördüğünü diğerleri gülünç bulacak ve birilerinin örnek davranış olarak nitelediklerine diğerleri yaptırımla karşılık verecektir. Dolayısıyla evrensel ve herkes için geçerli ahlaki prensip ve normlardan söz edilmeyecektir.

Normatif düşünme şekli neyin doğru, iyi, yükümlülük olduğunu sorar. Doğru cevap B seçeneğidir

 

Normatif ahlak üçe ayrılmaktadır:

1. Sonuçsalcı ahlak (teleolojik ahlak)

2. Ödev ahlakı (deontolojik ahlak)

3. Erdem ahlakı

Doğru cevap E seçeneğidir.

Egoizm, herhangi bir bireyin, baflkalar›na karfl› ne yükümlülüğe mecbur, ne de bir fedakârlığa katlanmak zorunda olmadığını öne sürerek davranışların ancak bireyin kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi gerektiği düşüncesini kabul etmiştir. Doğru cevap C seçeneğidir

Hobbes'un insan insanın kurdudur şeklindeki meşhur tanımlaması, insan doğasını bencillikle ve saldırganlıkla karakterize etmiştir. İnsan doğal durumunda bencildir ve varlığını koruma içgüdüsüyle hareket etmektedir. Doğru cevap A seçeneğidir

Plato, Aristotle, Mill, Moore, Sidgwick, Ross, Broad ve Epikuros da hazcılığı tartışan filozoflardandır. Doğru cevap D seçeneğidir

Uzun vadede haz veren ve zevk alınan pek çok eylemde kısa vadede acılarla içiçe bireyi bırakır. Örneğin, yoğun bir emek ve uzun bir süreç gerektiren keman çalmak kişiye kısa vadede acı uzun vadede haz verir. Doğru cevap D seçeneğidir

Deontolojik teoriler, göreve ya da ödeve dayanan teorilerdir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Kant açısından bir davranışın ahlaki olması için o davranışın bazı genel prensiplere uygun olması gerekir. Bunlar;Kendi yeteneklerini başkalarının yararına geliştirmek, başka varlıklara saygı duyulması, tersine çevrilir olması, evrenselleştirilebilirlik. Doğru cevap D seçeneğidir

Yaşama ve Güvenlik; bireylerin yaşamının güvenlik içinde olmasıdır. Bu hak özellikle iş dünyasında firmalarda, kimyasal maddelerin kullanımına sınırlamalar getirilmesini sağlar. Doğru cevap C seçeneğidir