İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK

İş ahlakının tarihi gelişimi ilk olarak Antik Çağda başlar.

Bir işletmede iş ahlakına uygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa, çalışanların bu uygulamaları önce firma yönetimine, eğer önlem alınmıyorsa kamuoyuna veya hukuki mercilere bildirme hakkına İfşaat denir.

Adalet görüşünün türleri: Dengeleyici adalet, Cezalandırıcı adalet, Usule ilişkin adalet ve Dağıtıcı adalettir.

1920-1950 yılları arasını kapsayan otuz yıl içinde iş ve meslek ahlakı ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartların geliştirilmesi, reklamların gerçeğe uygun olması, bankerler, sigortacılar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi konular ele alınmıştır. Bu dönemde özellikle bankacılık, hukukçuluk, muhasebecilik ve reklamcılık gibi alanlarda gerek meslek sahibi kişilerin gerekse işletmelerin topluma karşı ahlaki sorumlulukları gibi günümüzde de devam eden konular tartışılmaya başlanmıştır. Meslek ahlakı ilkelerinin oluşturulması bu dönemin en belli başlı karakteristiğidir. Bu gelişmelere bağlı olarak sözü edilen alanlarda mesleki kurumsallaşma gereği ortaya çıkmıştır. Yukarıda sıralanan mesleklere ilave olarak ve aslında tümünü kapsayan şekilde yöneticiliğin de bir meslek olarak ele alınmasının önemi ortaya çıkmıştır. Bu şekilde yöneticilik ahlakı başta olmak üzere çalışma ilkeleri belirlenmeye başlanmıştır.

20.Yüzyılda küreselleşmeyle birlikte ahlak ve iş ahlakı konularında farklı kavramlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Özellikle küresel işletmelerin sayıca artması, çokuluslu ve çok kültürlü ortamlara belirli ortak ilkeler getirme çabalarını artırmıştır. Bu dönem küresel işletmelerin faaliyetlerini düzenleme çabalarının öne çıkması ve etik kavramlarını olabildiğince ortaklaştırmak amacıyla nedeniyle Küresel İş Ahlakı Dönemi olarak bilinir.

Alman filozof Immanuel Kant tarafından geliştirilen yaklaşıma göre “Bazı evrensel doğrular vardır ve bunlar zaman ve şartlara göre değişmezler”. Buna göre belli bazı eylemler sonuçları ne olursa olsun insanlık için ahlaki olarak bağlayıcıdır. Burada temel konu Kant'ın ideal durumu saf bir ahlak teorisi ile bağdaştırmaya çalışmasıdır. Hareket noktası ise her bireyin zarar görmeme hakkı olduğu ve yapılan bir olumsuz davranışın karşılık bulması noktasıdır.

Kantçı deontolojik görüşe göre ödevlerin yerine getirilmesi ile ahlaki ve iyi işler yapılır. Kant bu şekilde, iradeyi ödeve bağlamıştır. Gerçek ahlaki eylemler ödevden dolayı yapılan eylemlerdir. Burada sonuçlara bağlı olmayan koşula bağlı bir ahlaki eylemden söz edilmektedir. Bunun karşısındaki teori sonuçsalcı dır. Teleolojik ya da sonuçsalcılık ise, ahlaki ve iyi olma özelliğini sonuçlarıyla ölçer.Bir eylemin sonucu olumsuz etkiler yaratıyorsa eylem kötü ya da ahlaka uygun olmayan bir eylemdir. Sonuçları olumlu olan eylemler ise iyi ve ahlaka uygun olan eylemler olarak değerlendirilir. Peki iyi olmanın ölçüsü nedir diye sorarsak genelde verilen yanıt "doğru olan eylem aynı zamanda iyi olan eylemdir" olur. Kuşkusuz iyi ve doğru olan da koşullara göre değişebilir ancak bu konuda belirli standartlara uymak her durumda gereklidir.

Kural faydacılar, eylem faydacılara göre ahlak kavramını daha geniş açıdan görmüşlerdir. Eylem faydacılığa göre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibi sonuçlar getireceği hesap edilmelidir. Görüldüğü gibi burada birey ve belirli bir eylem ele alınmaktadır. Buna karşılık kural faydacılık konuyu genel bakış açısıyla görür. Buna göre, faydacı standartlar, bireysel eylemlere değil fakat bir bütün olarak ahlak kurallarına uygulanmalıdır. Bu durumda ahlak kuralları toplumun geneline mutluluğu maksimize edecek şekilde yaygınlaşacaktir.

Adalet görüşünün değişik türleri vardır. Sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde dağıtımını ifade eden adalet görüş "dağıtıcı adalet"tir. Geçmiş haksızlıkların telafi edilmesini ya da çekilen sıkıntıların bertaraf edilmesi "dengeleyici adalet" tir. Bir eylemin ahlaki açıdan uygun olup olmadığını varılan sonuçlara bakarak değerlendiren görüş "erdem ahlakı" dır. Eşit olan bireylere eşit, eşit olmayan bireylere eşit olmayacak şekilde davranılması ise genel adalet yaklaşımı ile ilgilidir. Yukarıdaki görüşlere karşılık, karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşü ise usulün önemini vurgular.

İfşaat bir durumu açık etmek demektir. Bu terim, genel ve mesleki ahlaka uygun olmayan uygulamaları düdük çalarak haber vermek ve dikkati çekmek şeklinde bir benzetmeye dayanmaktadır. Bir işletmede iş ahlakına uygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa ve süreklilik kazanmaya başlarsa çalışanların bu uygulamaları önce firma yönetimine eğer önlem alınmıyorsa kamuoyuna veya hukuki mercilere bildirme hakkının varlığı kabul edilmektedir. Yukarıdaki yanıtlar arasındaki rekabetçi ve örgütsel çatışma içinde olmak belirli bir düzeye kadar olumlu hatta gerekli olabilir. İşe eleman alınması sırasında etnisite gözetmek ayrımcılıktır. Çevreye zarar davranışı ise çoğu kez bilgisizlik ve ihmalden kaynaklanır. İnsan haklarına aykırı özellikle yöneticilerden kaynaklanan davranışlar,yasalara da aykırı olan ve üst düzeyde ele alınması gereken, bu nedenle ifşa edilmesi gereken durumlardır.

İşletmelerin sosyal sorumlulukları tüm paydaşlarına karşıdır. Bu kapsamda iç ve dış paydaşların farklı beklentilerinin dengeli olarak karşılanması önem kazanır. Paydaşlardan hisse sahiplerinin yasal hakları ve beklentisi daha çok kar getirisi, finansal çıkar ve şirket üyeliği ile ilgilidir. Bu bağlamda yanıtlar arasında hisselerin satılması ve beraberinde finansal kazanç sağlanması hisse sahiplerinin temel hakları arasında düşünülür.

İş ahlakı normatif ve betimleyici iş ahlakı olarak ikiye ayrılır. Normatif iş ahlakı, iş ahlakına uygun davranışların neler olması gerektiği konusunu inceler ve iş ahlakı ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde çalışır. Normatif iş ahlakı, ne yapılmalı ne yapılmamalı sorusuna cevap arar. Normatif iş ahlakının temelini ahlaki sağduyudan yapılan çıkarsamalar oluşturur. Ahlaki sağduyu ise mevcut ahlaki değerlere bağlı bir kavramdır. Betimleyici iş ahlakı ise iş dünyasında var olan ahlaki sorunları ve bu konudaki tutum ve davranışları ortaya çıkarmak üzerinde yoğunlaşırken daha çok davranış bilimlerinin yöntemlerini kullanır. İş ahlakını teorik ahlak felsefesinden ayıran en önemli özellik toplumdaki mevcut değer yargıları ile de ilgilenmesidir.

İş ahlakı, uygulamalı bir ahlak bilgisidir ve iş hayatında karşılaşılan tüm ahlaki sorunları inceler. Bu sorunlar, çalışanlar arasında, çalışanlarla yöneticiler arasında, işletme ve işletmeyle alışverişte bulunanlar ya da işletmeyle çevresel faktörler arasında olabilir. İş ahlakı, iş yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karşı olmak gibi bir anlama sahip değildir. İş ahlakı konusunda reddedilmesi gereken ilk yargı, iş dünyasına ait özel bir ahlakın olduğu buna da iş ahlakı dendiği şeklindeki yanlış kanıdır. İş ahlakı ya da iş dünyasında karşılaşılan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan ayrı bir yöntemle ele alınmazlar. İş ahlakının tarihi gelişimi antik çağlara kadar uzanır.

İş ahlakı hakkındaki araştırmalar, 20. yüzyılın başlarında Avrupa ve Amerika’daki geleneksel liberal anlayışın zayıflaması ve sosyalist akımın güçlenmesiyle başlamıştır. Kıta Avrupası’nda ise daha çok politik ekonomi yoluyla sistem tartışmalarına ağırlık verilmiştir. Oysa ABD’de daha somut ve uygulamalı ahlakın konusuna giren sorunlar tartışılmıştır. 1900-1920 yılları arasında ahlakçılar, kadın ve çocukların çalışma koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin tazminat hakları ve reklamlarda gerçeğe uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konuları tartışmışlardır. Amerika Birleşik Devletlerinde iş ahlakı din, siyaset ve felsefeden bağımsız bir disiplin olarak gelişmiştir. 1920-1950 yılları arasını kapsayan otuz yıl içinde iş ve meslek ahlakı ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartların geliştirilmesi, reklamların gerçeğe uygun olması gibi konular ele alınmıştır.

1980’li  yılların sonunda iş ahlakı konusunda uluslararası organizasyonlar kurulmaya başlamıştır. Bunlardan en önemlisi 1987 yılında Hollanda’da kurulan Avrupa iş Ahlakı Örgütüdür.

İlk defa Kant, örneğin mutluluk gibi göreli bir kavramla insan ahlakının incelenemeyeceğini söylemiştir. Çünkü mutluluk kişiden kişiye değişen öznel bir kavramdır. Böylece birinin ahlaklı dediği bir eyleme bir başkası ahlaki değil diyebilecektir. Kant’a göre ahlakın temelini herkese göre değişmeyen bir şey oluşturmalıdır. Bu da “iyiliği isteme ve ahlak yasasıdır.” Kant için ahlak yasası hiç bir kayıt ve koşula bağlı olmayan yani koşullu (hipotetik) değil, koşulsuz (kategorik) olan bir buyruktur (Imperative). insan öyle hareket etmelidir ki hareket ve davranışları aynı zamanda başka insanlar için de bir ilke ve yasa olsunlar.

Borden ve Hoper’in “Bankacılık ve iş Ahlakı” adlı kitapları 1921’de Chicago’da yayınlanarak bu alandaki ilk teorik ve sistematik çalışmayı oluşturmuştur. Bu çalışma aynı zamanda üniversitelerde okutulan ilk iş ahlakı kitabıdır.

Ahlaklılığı kişisel çıkarlardan tamamen ayrı tutan ahlak felsefesi Alman filozof Immanuel Kant tarafından geliştirilmiştir. Kant’ın ahlakında esas olan mutluluk ya da fayda değil, mutluluğu hak etmek ve doğru olmaktır. Kant ahlakında ahlaki davranışı motive eden güç, mutluluk, zevk ya da fayda olamaz. Ahlaklılık bu anlamda koşulsal bir durum değildir. Başka bir deyimle ahlaki davranmak için belli koşulların yerine gelmesi beklenmemelidir. Ahlaki davranış her koşulda ve durum ne olursa olsun ortaya konması gereken bir davranıştır. Deontoloji olarak da bilinen haklar teorisi Kant tarafından savunulmuştur. Buna göre belli bazı şeyler sonuçları ne olursa olsun insanlık için ahlaki olarak bağlayıcıdır. Deontolojik yaklaşım yani Kantçı görev ahlakının karşısındaki ahlak teorisi sonuçsalcılıktır. Sonuçsalcılık (teleoloji) teorisine göre bir eylem kendi başına iyi ya da kötü değildir. O eylemi iyi ya da kötü yapan eylemin sonuçlarıdır.

Adalet görüşünün değişik türleri vardır. “Dengeleyici adalet” (Conpensatory Justice), geçmiş haksızlıkların telafi edilmesini ya da çekilen sıkıntıların bertaraf edilmesini ifade etmektedir. “Cezalandırıcı adalet” (retributive justice), yasalara uymayanların ya da suçluların cezalandırılmalarını kapsamaktadır. “Usule ilişkin adalet” procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşünü açıklamaktadır. “Dağıtıcı adalet” (distributive justice) ise, sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde dağıtımını içermektedir.

“Usule ilişkin adalet”(procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşünü açıklamaktadır.