SORUMLULUK KAVRAMLARI VE İŞLETMELERİN SOSYAL SORUMLULUKLARI

Sorumluluk; “kişinin kendi davranışlarını veya kendi yetki alanına giren herhangi bir olayın sonuçlarını üstlenmesi; mesuliyet”, şeklinde tanımlanmaktadır (Türkçe
Sözlük, 1998 Cilt 2:2013). Bu tanımdan hareketle bireyin kendi davranışları yanında, yetki sahibi olduğu konuların sonuçlarından da sorumlu olduğu açıkça söylenebilir. Bu kapsamda sorumluluk iki ana başlık altında toplanabilir: Geriye doğru sorumluluk ve ileriye doğru sorumluluk. Geriye doğru sorumlulukta zamir her zaman tekildir ama ileriye doğru sorumlulukta zamir çoğul olabilir. İkinci tür sorumluluklar “yetkili konumda olma durumu” olarak da tanımlanabilir. Herkesin eyleminden sorumlu olması bağlamında geriye dönük sorumluluklar genel olup, ileriye doğru sorumluluk tikeldir. Eğer birisi tikel bir mevki ya da makam üstlenmişse, aynı zamanda bu makam ya da mevkinin getirdiği sorumlulukları da üstlenir ve çoğul haldeki bu sorumluluklar, yükümlülükler olarak da tanımlanır (Heller, 2006: 91).

Bir bireyin sorumluluk üstlenebilmesi ya da sorumlu tutulmasının üç önemli koşulu; akıllı olması ve aklını kullanma yetisine sahip olması, özgür iradesini kullanabilmesi ile yetki sahibi, yani ehliyetli olmasıdır.

Özgür irade, kişinin herhangi bir eylem veya davranışı yapma ya da
yapmama noktasında özgürce karar verebilme ve verilen kararı uygulamaya geçirebilme gücü olarak tanımlanabilir. (Torlak, 2007: 19).

Sorumluluk açısından yetki sahibi olmak demek, mutlaka yazılı yetkiye sahip
olmak anlamına gelmez, söz konusu durumla ilgili ehliyetli olmak, yani yetenekli olmak yeterlidir.

Karakter, insanın benliğinde yerleşmiş bir durum olup, fiillerin düşünmeksizin
kolaylıkla ve kişinin farklı zihinsel durumlarda da olsa gerçekleştirilmesi şeklinde
tanımlanabilir (Çamdibi, 1994:171). Karakter, zamanla bireyin benliğinde yerleşiklik kazanır ve onun davranışlarına yön vermeye başlar. Rahat ve geniş hareket etmeyi karakter edinmiş bir birey, özellikle hızlı hareket edilmesi gereken durumlarda bazen yapılması gerekenleri yapmayıp sorumluluk almaktan kaçınır, bazen de yavaşlığın getirdiği sorumsuzluk örnekleri sergileyebilir ve bu yüzden bireysel, kurumsal ya da toplumsal zararlara yol açılmış olabilir.

Vicdan, insanın kendi davranışları veya başkalarının davranışları hakkında
“doğru” veya “yanlış” şeklinde yargılar yapmasına yarar. Vicdan, kişiyi hem ahlaki davranışta tutarsızlıklardan kurtarır hem de dışarıdan bir kontrol olmadan da ahlaklı davranmasını sağlar (Güngör, 1995:57-59). Bu açıdan bakıldığında, kişinin geriye doğru ve ileriye doğru sorumluluklarında, rolü gereği sorumluluklarında ve tabii ki ahlaki sorumluluklarında önemli bir iç kontrol desteği olması bakımından vicdan çok önemlidir.

İşletmelerin sorumlulukları farklı şekillerde sınıflandırılabilir. Bir sınıflandırma
önerisi olarak şunlar sıralanabilir:
• İşletme içine ve dışına yönelik sorumluluklar
• Birincil ve ikincil sorumluluklar
• Paydaşlara (çıkar gruplarına) yönelik sorumluluklar
• Ekonomik, yasal, ahlaki ve gönüllü sorumluluklar

İşletmelerin sosyal sorumluluklarıyla ilgili yaklaşımların genel olarak iki başlık altında toplandığı görülmektedir. Bu yaklaşımlar, “klasik yaklaşım” ve “modern yaklaşım” şeklinde gruplandırıldığı gibi (Şahin, 1984), “Friedman Yaklaşımı” ve “İş Döngüsü Yaklaşımı”şeklinde de gruplandırılabilmektedir (Baron, 2000). 

Adam Smith’in, 1776 yılında ortaya koymuş olduğu, “kâr maksimizasyonu” ve “görünmez elin piyasayı düzenlemesi” ilkelerinin, ünlü iktisatçı Milton Friedman tarafından biraz daha geliştirilerek benimsendiği anlaşılmaktadır.

İş Döngüsü Yaklaşımı 1972 yılında ortaya konmuş olup, 1981’de kavramın geliştirilmesiyle işletmeni özel kârlılığı kadar kamu çıkarlarına da hizmet etmesi gerektiği vurgulanmıştır (Baron, 2000:569).

Lehteki Görüşler
İşletmelerin sosyal sorumluluklarının lehindeki görüşler genel olarak şu şekilde sı-
ralanabilir (Şencan, 1987:124-125):
• Kamu beklentilerinin değişmesi
• Daha iyi bir işletme çevresi
• Kamu imajı
• Devlet düzenlemelerinden kaçınma
• Sosyo-kültürel normlar
• Sorumluluğun yetki ile dengelenmesi
• İşletmenin kaynaklara sahip olması

Aleyhteki Görüşler
Sosyal sorumluluğun aleyhindeki görüşleri aşağıdaki gibi sıralamak mümkündür (Şencan, 1987:125-126):
• Kârın maksimizasyonu asıldır
• Sosyal sorumluluk işletme için maliyet etkenidir
• Sosyal sorumluluk faaliyetlerinin bedelini toplum ödemelidir
• İşletmeler sosyal yeteneklere sahip değildir
• İşletmenin esas amacını aksatır
• Sosyal sorunlardan işletmeler sorumlu değildir.

Friedman, 1970 yılında yazmış olduğu “İşletmelerin Sosyal Sorumluluğu Kârını Artırmaktır” adlı makalesinde, işletmelerin sorumluluklarından değil
insanların sorumluluklarından bahsedilebileceği üzerinde durmuş ve işletme yöneticilerinin asıl sorumluluklarının işletmeye sermaye koymuş olan ortaklara karşı işletme kârının artırılmasından ibaret olduğunu iddia etmiştir. Friedman tarafından
savunulan görüşe göre işletmenin tek bir sosyal sorumluluğu vardır: “Oyunun kuralları içinde, açık ve özgür bir rekabet ortamında kârı arttırmaya yönelik faaliyetleri sürdürmek”. Başka bir ifadeyle, yönetim pay sahiplerinin kârlarını ve uzun vadeli çıkarlarını maksimize etmelidir (Arıkan, 1995:172). Friedman’a göre işletmenin
hedefi kârın ya da pazar değerinin maksimizasyonudur. İşletme yöneticisinin sosyal sorumluluğu da çalışanların değil pay sahiplerinin çıkarlarına göre hareket etmekle sınırlıdır. Yöneticiler bu şekilde hareket ederek pazar değerini yükseltecek,
rekabeti geliştirecek ve bu yolla toplumsal refahı artırmaya katkıda bulunmuş olacaktır. Böylece serbest pazarda pazar değerinin geliştirilmesiyle işletme çalışanlarına karşı olan sosyal sorumluluklarını da aslında yerine getirmiş olmaktadır (Baron, 2000:566-567).

Modern yaklaşıma göre müşteriler, işletme için birinci derecede öneme sahiptir ve işletme gelirinin sağlayıcıları olarak görülürler. Friedman’ın görüşünün tersine iş döngüsünde, pay sahipleri de önemli bir çıkar grubu olmakla birlikte, yöneticiler asli unsurlar olarak görülür. Buna karşılık iş döngüsü yaklaşımında işletmenin hedefi Friedman yaklaşımında olduğu gibi açıktan tanımlanmamıştır. “Pay sahiplerine iyi bir kâr getirisi sağlanmalıdır, fakat diğer çıkar gruplarının da yasal
hakları korunmalıdır” şeklinde ifade edilen iş döngüsü yaklaşımında “yasal” ve
“iyi” kavramları açıkça tanımlanmamıştır. Ancak, her iki kavram arasındaki dengelemenin değer maksimizasyonundan farklı olduğu söylenebilir (Baron, 2000:570).

İşletmelerin sorumlulukları, paydaş ya da çıkar grubu olarak isimlendirilen çok
sayıda grup açısından da sınıflandırılabilir. Buna göre işletmelerin sorumlulukları;
müşteriler, pay sahipleri, çalışanlar, toplum, tedarikçiler, aracı kurumlar, medya, sivil toplum örgütleri, yerel yönetimler ve kamu kurum ve kuruluşlarına yönelik sorumluluklardır. Bu sorumlulukların pek çoğu birbiri ile çatışabilen sorumluluklardır. İşletmelerin sorumlulukların paydaş ya da başka bir ifadeyle etkileşenler
yaklaşımı içinde değerlendirilmesi işletme içi ya da dışında bireylerin sorumlulukları, etkileşimleri ve dolayısıyla olay ve olguları bütün olarak görebilme ve anlayabilmeleri bakımından da önemli görülmektedir (Arslan, 2005: 34-35).

Bireysel ve sosyal sorumluluklar ile yönetici sorumlulukları arasındaki farkları ayırt etmek.
Bireysel sorumluluk ile sosyal sorumluluk çoğunlukla iç içedir. Kendi sağlığını koruyamayan bir bireyin iş göremezlik ve sağlık harcamaları nedeniyle sosyal maliyetlerin ortaya çıkması, dikkatsizlik sonucu ortaya çıkan bir trafik ya da iş
kazası nedeniyle sosyal güvenlik maliyetlerinin artması, güvenliğe ilişkin sorumlulukların yerine getirilmemesi nedeniyle işlem maliyetlerindeki artışlar, sosyal maliyetleri artırır. Dolayısıyla her bireysel sorumluluğun sosyal boyutu vardır.
Her birey aynı anda birden fazla rol üstlenir ve her rolün kendine özgü sorumlulukları vardır.
Bireye düşen rollere ve görevlere ilişkin sorumlulukları çatıştırmadan gerçekleştirebilmektir. Bu noktada yönetici sorumluluğu özel bir görev sorumluluğu olarak karşımıza çıkar. Yöneticinin sorumluluğu ya da yönetsel sorumluluk, yönetilenlerin sorumluluğu yanında örgütün tüm paydaş veya çıkar gruplarına yönelik sorumluluklarını da kapsadığı için özel ve önemli bir sorumluluk türüdür. Bu sebeple, tarih boyunca hem dini öğretilerde hem kamu yönetimlerinde ve hem de yöneticilere yönelik yazılan (siyasetnâme ve benzeri gibi) eserlerde, yöneticilerin sorumlulukları özel olarak vurgulanmaktadır.

Yöneticilerin sorumluluk alanlarını, özel yaşam, ekonomik ilişkiler, liderlik bilinci ve toplum üyesi olarak sosyallik şeklinde dört başlık altında toplamak da mümkündür (Kırel, 2000:65). 

Ekonomik Sorumluk                                
Müşteri ihtiyaçlarının karşılanması
Verimlilik / Etkinlik
Kârlılık

Yasal Sorumluk
Yasalara ve ilgili mevzuata uymak
Rekabetin kurallarına göre davranmak

Ahlaki Sorumluk
Ahlâki değerlere uyum
Sosyal ve kültürel normlara özen

Gönüllü Sorumluk
Toplumsal sorunların çözümüne gönüllü katılım
Hayat standartları ve yaşam kalitesinin yükseltilmesine katkı

İrade; herhangi bir konuda karar vermek, bir eylem yahut etkinliği gerçekleştirmek için gerekli olan bilinçli muhakeme gücü ve kararlılığı, alternatifler arasında bilerek ve isteyerek seçim yapabilme yetisi olarak tanımlanır.

Akıl, normal olarak her insanda bulunan ve vücuttaki yeri, işleyişi keşfedilemeyen, düşünce, anlama ve tedbir alma hassası; idrak, anlama, kavrayış ve zeka olarak tanımlanmaktadır (Doğan, 1996:27).