İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK - Deneme Sınavı - 23

Teoriler aracılığıyla ahlakın üç tür düşünme şekli olduğunu söyleyebiliriz. Bu düşünme şekillerinden biri olan normatif düşünme, neyin doğru, iyi, yükümlülük olduğunu sorar. Dolayısıyla ‘daima doğruyu söyle’, ‘birine zarar vermek her zaman yanlıştır’, şeklindeki normatif yargılar ileri sürme ve bu yargılar için nedenler göstermeye çalışır.

Egoizm, herhangi bir bireyin, başkalarına karşı ne yükümlülüğe mecbur, ne de bir fedakârlığa katlanmak zorunda olmadığını öne sürerek davranışların ancak bireyin kendisi için en yüksek iyiye izin vermesi durumunda gösterilmesi gerektiği düşüncesini kabul etmiştir. Bu çerçevede egoistler, bir davranışın doğruluğunu ölçerken, kendileri için en iyi ve uzun vadeli kazançları esas alırlar. Eğer bir davranış uzun vadede birey için kötüye oranla ‘en yüksek iyi’yi ortaya çıkarıyorsa ya da muhtemelen çıkaracaksa, bireyler o davranışı ortaya koymalıdır.

İlk örneğini Thomas Hobbes (1588-1679)’un görüşlerinin oluşturduğu ahlaki egozim, kişisel çıkarın ahlak yoluyla meşrulaştırılmasıdır. Hobbes’un, ‘insan insanın kurdudur’ şeklindeki meşhur tanımlaması, insan doğasını bencillikle ve saldırganlıkla karakterize etmiştir. İnsan doğal durumunda bencildir ve varlığını koruma içgüdüsüyle hareket etmektedir.

Hazcılık ya da hedonizm ilk kez Sokrates’in öğrencisi Aristippos ve Epikuros tarafından geliştirilmiştir. Hedone, eski Yununca’da haz ve zevk anlamına gelmektedir. Hedonizm ise hazcılık demektir. Hedonizmin temelinde, ‘hayatın en önemli değeri haz ve zevk almaktır ve ideal yaşama ancak bu şekilde ulaşılır’ fikri vardır.

Faydacılığın temel konularını ele alan ve bu teoriyi geliştiren filozoflar belirttiğimiz gibi Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill (1806-1873)’dir. Bentham ve Mill’in geliştirdiği bu teoriye göre, herhangi bir davranışın doğru veya yanlış olması davranıştan etkilenen kişilere iyilik ya da kötülük getirmesine bağlıdır. Faydacılıkta, belli bir davranışa karar vermeden önce diğer davranış seçeneklerinin de gözden geçirilmesi gereklidir. ‘Herkes için en fazla iyi sonucu veya en az kötü sonucu gerektirecek olan davranış veya uygulama seçildiği takdirde doğru davranış da seçilmiş olacaktır.’

Elefltirilerden birincisi, faydacılığın gerçekten işleyen bir teori olup olmadığının sorgulanması gerekliliğine ilişkindir. Bu bakış açısına göre, bazı önemli durumlarda davranışın sonuçlarını tahmin edemeyebiliriz yani davranışın fayda ve değeri hesaplanamayabilir. Bu nedenle bireyden davranışta bulunmadan önce muhtemel sonuçlarını ölçmesini beklemek gerçekçi olmayabilir. Söz konusu teoriye yapılan diğer bir eleştiri, iyi sonuçlar verse bile bazı davranış veya eylemlerin özünde yanlış olabileceğidir (hırsızlık, cinayet, işkence, kölelik vb.). Diğer bir eleştiri ise fay- dacılığın adil olmadığıyla ilgilidir.

Deontolojik teoriler, göreve ya da ödeve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyiliĞi, mutluluk, haz ve faydayla sağlayacak hiçbir şeyin olmadığını ileri süren filozofuyla ünlüdür. Bu nedenle ‘Kant Ahlakı’ olarak da bilinir. Deontolojistlere göre, faydacılar ahlak dünyamızın çok basit bir resmini çizmişlerdir. Bir eylemin doğruluğuna karar vermede sonuçları yeter şart olarak almak çok basit bir yaklaşımdır. Bu nedenle, deontolojik teori eylemlerin sonuçlarını değil, bizatihi eylemin kendisini esas alır. En azından bazı davranışlar sonucuna bakılmaksızın ahlaken bir yükümlülüktür. Ödev, ilke, irade, yükümlülük, yasa ve kurallar deontolojik teorinin anahtar kavramlarıdır.

Kant ahlakına göre ahlakiliğin belirlenmesinin ve temellendirilmesinin tek yolu ‘kategorik buyruk’ dan kaynaklanan iyiyi istemedir.

Özel haklar kişilerle sınırlıdır. Örneğin, kontratlar kişilere özel haklardır. Tarafların hak ve görevleri karşılıklı olup sadece o kişileri ilgilendirir.

Objektif değer teorisini kabul etmeyen göreceliliğe göre, ahlaki değerler insan zihninin ürünüdür, dolayısıyla farklı zaman, mekân ve toplumlarda değişmeyen ve kişilere sorumluluk yükleyen ahlaki değerlerden söz edilemez. Ahlaki prensip ve ilkeler farklı zaman, mekân ve bölgesel çeşitliliği karşıladığında ahlak alanında rölativizm hâkim olacak ve her şey rölatif olarak değerlendirilecektir. Böylece birilerinin iyi dediğini, diğerleri beklenmedik şekilde red edecek; birilerinin ödev olarak gördüğünü diğerleri gülünç bulacak ve birilerinin örnek davranış olarak nitelediklerine diğerleri yaptırımla karşılık verecektir. Dolayısıyla evrensel ve herkes için geçerli ahlaki prensip ve normlardan söz edilmeyecektir.

Betimleyici iş ahlakı;  iş dünyasında var olan ahlaki sorunları ve bu konudaki tutum ve davranışları ortaya çıkarmak üzerinde yoğunlaşırken daha çok davranış bilimlerinin yöntemlerini kullanır. Doğru cevap D seçeneğidir

Dinler iki alanda düzenleme yapar; insanla doğaüstü arasında, buna bağlı olarak insanla insan arasındaki ilişkileri düzenler. Doğru cevap D seçeneğidir

Mengüşoğlu (1983) tarihi süreç içinde ahlakı üçe ayırmıştır:

 Eski Yunan ahlakı

 Kant ahlakı

 Kant sonrası modern ahlak (değerler ahlakı)

Doğru cevap E seçeneğidir

Yahudi kutsal kitaplarının tefsiri sayılan  Talmud’da sosyal adalet, özel mülkiyet, kâr, fiyat kontrolü, ölçüler tartılar ve kalite hakkında hükümler yer almıştır. Doğru cevap A seçeneğidir.

İşletmecilikte ahlaki değerler sorgulanmaya başlanmıştır. Örneğin, tekel konumundaki şirketlerin kârları da bu bağlamda ele alınmıştır. Doğru cevap C seçeneğidir.

1900-1920 yılları arasında ahlakçılar, kadın ve çocukların çalışma koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin tazminat hakları ve reklamlarda gerçeğe uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konuları tartışmışlardır. Bunun için ABD’de “Daha iyi işletmecilik Dairesi” oluşturulmuş ve üniversitelerde iş ahlakı dersleri gerek kurs gerekse ders programlarında yer almaya başlamıştır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Almanya’da Max Weber’in “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” adlı çalışması ve Britanya’da da R. H. Tawney’in “Din ve Kapitalizmin Yükselişi” adlı kitabı, 20. yüzyılın başında yayınlanmış iş ahlakı konusunu özellikle meslek ahlakı boyutuyla gündeme getiren eserlerdir. Doğru cevap E seçeneğidir

Ahlaklılığı kişisel çıkarlardan tamamen ayrı tutan ahlak felsefesi Alman filozof Immanuel Kant tarafından geliştirilmiştir. Kant’ın ahlakında esas olan mutluluk ya da fayda değil, mutluluğu hak etmek ve doğru olmaktır. Doğru cevap B seçeneğidir

Sonuçsalcılık (teleoloji) teorisine göre bir eylem kendi başına iyi ya da kötü değildir. O eylemi iyi ya da kötü yapan eylemin sonuçlarıdır. Örneğin, bir insana acı vermek eğer acı verici eylem tedaviyle sonuçlanıyorsa iyi yaralanmayla sonuçlanıyorsa kötüdür. Doğru cevap A seçeneğidir

Usule ilişkin adalet; karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşünü açıklamaktadır. Doğru cevap C seçeneğidir.