İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK - Deneme Sınavı - 15

Bankacılık ve İş Ahlakı adlı kitap, Borden ve Hoper tarafından 1921 yılında Chicago'da yayınlanan, iş ahlakı alanındaki ilk teorik ve sistematik çalışmayı oluşturan ve üniversitelerde okutulan ilk iş ahlakı kitabı olma özelliğine sahiptir.

İş ahlakının tarihi gelişimi ilk olarak Antik Çağda başlar.

Bir işletmede iş ahlakına uygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa, çalışanların bu uygulamaları önce firma yönetimine, eğer önlem alınmıyorsa kamuoyuna veya hukuki mercilere bildirme hakkına İfşaat denir.

Adalet görüşünün türleri: Dengeleyici adalet, Cezalandırıcı adalet, Usule ilişkin adalet ve Dağıtıcı adalettir.

Yukarıda verilen tanımlamanın şıkları karşılaştırılmalı ve çevremizde gözlemlenen örnekler dikkate alınmalıdır.

Sorumluluk davranışa ve onun sonuçlarına bağlıdır. Niyetlenilen bir davranışın gerçekleşmesiinde ya da davranışın sonucunda normlara ya da yasal düzenlemelere aykırı bir sonuç ortaya çıkmadıkça niyet farklı olsa da kişi sorumlu tutulmaz. Dolayısıyla akıl sahibi olmak ve akli melekelerini kullanabilme yetisinde bulunmak, sorumluluk için olmazsa olmazlardandır.

Otobüs şoförü ya da uçağın pilotunun, onların yardımcılarının sorumlulukları kendi yetkileriyle genişleyen oranda yükümlülükleri de içerir. Kendi güvenlikleri yanında, zamanında ve güvenli bir şekilde ulaşımın sağlanması, hizmetlerin aksatılmadan yerine getirilmesi, ortaya çıkabilecek özel durumlarda (örneğin lastiğin patlaması, iniş takımlarının açılmaması gibi) ise yine bazı yükümlülüklerin üstlenilmesi de söz konusudur.

Kişinin kendisiyle başbaşa kaldığında, vicdan muhasebesi yapması, vicdanının onu rahatlatması ya da rahatsız etmesi iç sorumluluğun çalıştığının bir göstergesi olarak kabul edilebilir.

önemlidir, çünkü herhangi bir duruma ilişkin birey hukuki açıdan sorumlu tutulmayacağı halde ahlaki açıdan sorumlu tutulabilir. Çalışma arkadaşının performansının kendisinden düşük görünmesi amacıyla bir satış elemanının arkadaşının bilgisayarındaki raporları karıştırması veya müşterilerini yanıltıcı bilgi vermesi durumu kanıtlanmadığı sürece hukuki açıdan bu satış elemanına bir sorumluluk getirmeyebilir. Ancak bu satış elemanının vicdani anlamda kendini rahatlatması ne kadar mümkün olabilir, başka bir deyişle burada ahlaki sorumluluk ortadan kalkmaz. Çünkü burada satış elemanı vicdani açıdan toplum tarafından kabul görmeyecek bir davranışta bulunarak iş arkadaşına bilerek zarar verme amacındadır.

Görev sorumluluğu, herhangi bir görevi yerine getiren kişinin bireysel sorumluluğunun yanında hem görev icabı rol sorumluluğunun hem de sorumluluk alanındaki diğer bireysel sorumlulukların üstlenilmesini gerektirir. Bu yönüyle görev sorumluluğu, bireysel sorumluluk ve bunun üzerine eklenen sorumluluklar toplamıdır. Diğer bir deyişle görev sorumluluğu bireysel sorumlulukları ortadan kaldırmaz, hatta görev icabı sorumlulukları üstlenilen diğer bireysel sorumlulukları da kapsar.

Keynes’in ahlaki açıdan sevimsiz bulduğu ve er geç aşılacağına inandığı kapitalizm, yine Keynes tarafından başarılı bulunmakta, bu başarının ardında ise “ekonomik mekanizmanın temel yönlendiricisi olarak insanların para kazanma ve parayı sevme eğilimlerinin” yattığı belirtilmektedir. Ancak bu durum, Adam Smith’in ifadesiyle çoğu zaman amaçlarla araçların birbirine karıştırılması ve paranın kendi içinde bir amaç haline gelmesine yol açabilir. Bu durumun para kazanma güdüsünün ve girişimciliğin amaç-araç dengesini bozabildiği, işletmeler açısından sorumlulukların bazen içinin boşaltılması, bazen de göz ardı edilmesine ve karlılık kaygısının ön plana çıkmasına neden olabildiği belirtilmektedir.

İşletmelerde sosyal sorumluluk kavramı düz sorumlulukların ötesinde düşünülmelidir. Bu bağlamda işletmelerin paydaşların beklentilerini aşacak şekilde, topluma daha fazla ne katkı sağlanabilir çabası içerisinde olmaları gerekir.

Modern Yaklaşıma göre müşteriler, işletme için birinci derecede öneme sahiptir ve işletme gelirinin sağlayıcıları olarak görülürler. Friedman’ın görüşünün tersine iş döngüsü yaklaşımında, pay sahipleri de önemli bir çıkar grubudur ancak yöneticiler asli unsurlar olarak görülür. İş döngüsü yaklaşımında işletmenin hedefi Friedman yaklaşımında olduğu gibi açıktan tanımlanmamıştır.Pay sahiplerine iyi bir kâr getirisi sağlanmalı, fakat diğer çıkar gruplarının da yasal hakları korunmalıdır.

1920-1950 yılları arasını kapsayan otuz yıl içinde iş ve meslek ahlakı ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartların geliştirilmesi, reklamların gerçeğe uygun olması, bankerler, sigortacılar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi konular ele alınmıştır. Bu dönemde özellikle bankacılık, hukukçuluk, muhasebecilik ve reklamcılık gibi alanlarda gerek meslek sahibi kişilerin gerekse işletmelerin topluma karşı ahlaki sorumlulukları gibi günümüzde de devam eden konular tartışılmaya başlanmıştır. Meslek ahlakı ilkelerinin oluşturulması bu dönemin en belli başlı karakteristiğidir. Bu gelişmelere bağlı olarak sözü edilen alanlarda mesleki kurumsallaşma gereği ortaya çıkmıştır. Yukarıda sıralanan mesleklere ilave olarak ve aslında tümünü kapsayan şekilde yöneticiliğin de bir meslek olarak ele alınmasının önemi ortaya çıkmıştır. Bu şekilde yöneticilik ahlakı başta olmak üzere çalışma ilkeleri belirlenmeye başlanmıştır.

20.Yüzyılda küreselleşmeyle birlikte ahlak ve iş ahlakı konularında farklı kavramlar ortaya çıkmaya başlamıştır. Özellikle küresel işletmelerin sayıca artması, çokuluslu ve çok kültürlü ortamlara belirli ortak ilkeler getirme çabalarını artırmıştır. Bu dönem küresel işletmelerin faaliyetlerini düzenleme çabalarının öne çıkması ve etik kavramlarını olabildiğince ortaklaştırmak amacıyla nedeniyle Küresel İş Ahlakı Dönemi olarak bilinir.

Alman filozof Immanuel Kant tarafından geliştirilen yaklaşıma göre “Bazı evrensel doğrular vardır ve bunlar zaman ve şartlara göre değişmezler”. Buna göre belli bazı eylemler sonuçları ne olursa olsun insanlık için ahlaki olarak bağlayıcıdır. Burada temel konu Kant'ın ideal durumu saf bir ahlak teorisi ile bağdaştırmaya çalışmasıdır. Hareket noktası ise her bireyin zarar görmeme hakkı olduğu ve yapılan bir olumsuz davranışın karşılık bulması noktasıdır.

Kantçı deontolojik görüşe göre ödevlerin yerine getirilmesi ile ahlaki ve iyi işler yapılır. Kant bu şekilde, iradeyi ödeve bağlamıştır. Gerçek ahlaki eylemler ödevden dolayı yapılan eylemlerdir. Burada sonuçlara bağlı olmayan koşula bağlı bir ahlaki eylemden söz edilmektedir. Bunun karşısındaki teori sonuçsalcı dır. Teleolojik ya da sonuçsalcılık ise, ahlaki ve iyi olma özelliğini sonuçlarıyla ölçer.Bir eylemin sonucu olumsuz etkiler yaratıyorsa eylem kötü ya da ahlaka uygun olmayan bir eylemdir. Sonuçları olumlu olan eylemler ise iyi ve ahlaka uygun olan eylemler olarak değerlendirilir. Peki iyi olmanın ölçüsü nedir diye sorarsak genelde verilen yanıt "doğru olan eylem aynı zamanda iyi olan eylemdir" olur. Kuşkusuz iyi ve doğru olan da koşullara göre değişebilir ancak bu konuda belirli standartlara uymak her durumda gereklidir.

Kural faydacılar, eylem faydacılara göre ahlak kavramını daha geniş açıdan görmüşlerdir. Eylem faydacılığa göre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibi sonuçlar getireceği hesap edilmelidir. Görüldüğü gibi burada birey ve belirli bir eylem ele alınmaktadır. Buna karşılık kural faydacılık konuyu genel bakış açısıyla görür. Buna göre, faydacı standartlar, bireysel eylemlere değil fakat bir bütün olarak ahlak kurallarına uygulanmalıdır. Bu durumda ahlak kuralları toplumun geneline mutluluğu maksimize edecek şekilde yaygınlaşacaktir.

Adalet görüşünün değişik türleri vardır. Sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde dağıtımını ifade eden adalet görüş "dağıtıcı adalet"tir. Geçmiş haksızlıkların telafi edilmesini ya da çekilen sıkıntıların bertaraf edilmesi "dengeleyici adalet" tir. Bir eylemin ahlaki açıdan uygun olup olmadığını varılan sonuçlara bakarak değerlendiren görüş "erdem ahlakı" dır. Eşit olan bireylere eşit, eşit olmayan bireylere eşit olmayacak şekilde davranılması ise genel adalet yaklaşımı ile ilgilidir. Yukarıdaki görüşlere karşılık, karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşü ise usulün önemini vurgular.

İfşaat bir durumu açık etmek demektir. Bu terim, genel ve mesleki ahlaka uygun olmayan uygulamaları düdük çalarak haber vermek ve dikkati çekmek şeklinde bir benzetmeye dayanmaktadır. Bir işletmede iş ahlakına uygun olmayan uygulamalar meydana geliyorsa ve süreklilik kazanmaya başlarsa çalışanların bu uygulamaları önce firma yönetimine eğer önlem alınmıyorsa kamuoyuna veya hukuki mercilere bildirme hakkının varlığı kabul edilmektedir. Yukarıdaki yanıtlar arasındaki rekabetçi ve örgütsel çatışma içinde olmak belirli bir düzeye kadar olumlu hatta gerekli olabilir. İşe eleman alınması sırasında etnisite gözetmek ayrımcılıktır. Çevreye zarar davranışı ise çoğu kez bilgisizlik ve ihmalden kaynaklanır. İnsan haklarına aykırı özellikle yöneticilerden kaynaklanan davranışlar,yasalara da aykırı olan ve üst düzeyde ele alınması gereken, bu nedenle ifşa edilmesi gereken durumlardır.