İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK - Deneme Sınavı - 13

Deontolojik teoriler, göreve ya da ödeve dayanan teorilerdir. Bu teoriler, ahlaki iyiliği, mutluluk, haz ve faydayla sağlayacak hiçbir şeyin olmadığını ileri süren filozofuyla ünlüdür. Bu nedenle ‘Kant Ahlak›’ olarak da bilinir. Dolayısıyla bu öncül bir eleştiri değil, Deontolojik teorinin özelliklerinden birisidir

Keynes kapitalizm'in başarısının ardındaki sebebin "ekonomik mekanizmanın temel yönlendiricisi olan insanın para kazanma ve parayı sevme eğilimi" olarak vurgulamaktadır.

"Rekabetin kurallarına göre davranmak" işletmenin temel sorumlulukları sınıflamasında Yasal Sorumluluk kavramı bağlamında yer almaktadır.

İç sorumluluk, kişinin vicdanına karşı sorumluluğu olarak ifade edilir.

İş ahlakı normatif ve betimleyici iş ahlakı olarak ikiye ayrılır. Normatif iş ahlakı, iş ahlakına uygun davranışların neler olması gerektiği konusunu inceler ve iş ahlakı ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde çalışır. Normatif iş ahlakı, ne yapılmalı ne yapılmamalı sorusuna cevap arar. Normatif iş ahlakının temelini ahlaki sağduyudan yapılan çıkarsamalar oluşturur. Ahlaki sağduyu ise mevcut ahlaki değerlere bağlı bir kavramdır. Betimleyici iş ahlakı ise iş dünyasında var olan ahlaki sorunları ve bu konudaki tutum ve davranışları ortaya çıkarmak üzerinde yoğunlaşırken daha çok davranış bilimlerinin yöntemlerini kullanır. İş ahlakını teorik ahlak felsefesinden ayıran en önemli özellik toplumdaki mevcut değer yargıları ile de ilgilenmesidir.

İş ahlakı, uygulamalı bir ahlak bilgisidir ve iş hayatında karşılaşılan tüm ahlaki sorunları inceler. Bu sorunlar, çalışanlar arasında, çalışanlarla yöneticiler arasında, işletme ve işletmeyle alışverişte bulunanlar ya da işletmeyle çevresel faktörler arasında olabilir. İş ahlakı, iş yerinde iyi ve nazik olmak ya da kâra ve servete karşı olmak gibi bir anlama sahip değildir. İş ahlakı konusunda reddedilmesi gereken ilk yargı, iş dünyasına ait özel bir ahlakın olduğu buna da iş ahlakı dendiği şeklindeki yanlış kanıdır. İş ahlakı ya da iş dünyasında karşılaşılan ahlaki sorunlar genel ahlaki sorunlardan ayrı bir yöntemle ele alınmazlar. İş ahlakının tarihi gelişimi antik çağlara kadar uzanır.

İş ahlakı hakkındaki araştırmalar, 20. yüzyılın başlarında Avrupa ve Amerika’daki geleneksel liberal anlayışın zayıflaması ve sosyalist akımın güçlenmesiyle başlamıştır. Kıta Avrupası’nda ise daha çok politik ekonomi yoluyla sistem tartışmalarına ağırlık verilmiştir. Oysa ABD’de daha somut ve uygulamalı ahlakın konusuna giren sorunlar tartışılmıştır. 1900-1920 yılları arasında ahlakçılar, kadın ve çocukların çalışma koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin tazminat hakları ve reklamlarda gerçeğe uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konuları tartışmışlardır. Amerika Birleşik Devletlerinde iş ahlakı din, siyaset ve felsefeden bağımsız bir disiplin olarak gelişmiştir. 1920-1950 yılları arasını kapsayan otuz yıl içinde iş ve meslek ahlakı ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartların geliştirilmesi, reklamların gerçeğe uygun olması gibi konular ele alınmıştır.

1980’li  yılların sonunda iş ahlakı konusunda uluslararası organizasyonlar kurulmaya başlamıştır. Bunlardan en önemlisi 1987 yılında Hollanda’da kurulan Avrupa iş Ahlakı Örgütüdür.

İlk defa Kant, örneğin mutluluk gibi göreli bir kavramla insan ahlakının incelenemeyeceğini söylemiştir. Çünkü mutluluk kişiden kişiye değişen öznel bir kavramdır. Böylece birinin ahlaklı dediği bir eyleme bir başkası ahlaki değil diyebilecektir. Kant’a göre ahlakın temelini herkese göre değişmeyen bir şey oluşturmalıdır. Bu da “iyiliği isteme ve ahlak yasasıdır.” Kant için ahlak yasası hiç bir kayıt ve koşula bağlı olmayan yani koşullu (hipotetik) değil, koşulsuz (kategorik) olan bir buyruktur (Imperative). insan öyle hareket etmelidir ki hareket ve davranışları aynı zamanda başka insanlar için de bir ilke ve yasa olsunlar.

Borden ve Hoper’in “Bankacılık ve iş Ahlakı” adlı kitapları 1921’de Chicago’da yayınlanarak bu alandaki ilk teorik ve sistematik çalışmayı oluşturmuştur. Bu çalışma aynı zamanda üniversitelerde okutulan ilk iş ahlakı kitabıdır.

Ahlaklılığı kişisel çıkarlardan tamamen ayrı tutan ahlak felsefesi Alman filozof Immanuel Kant tarafından geliştirilmiştir. Kant’ın ahlakında esas olan mutluluk ya da fayda değil, mutluluğu hak etmek ve doğru olmaktır. Kant ahlakında ahlaki davranışı motive eden güç, mutluluk, zevk ya da fayda olamaz. Ahlaklılık bu anlamda koşulsal bir durum değildir. Başka bir deyimle ahlaki davranmak için belli koşulların yerine gelmesi beklenmemelidir. Ahlaki davranış her koşulda ve durum ne olursa olsun ortaya konması gereken bir davranıştır. Deontoloji olarak da bilinen haklar teorisi Kant tarafından savunulmuştur. Buna göre belli bazı şeyler sonuçları ne olursa olsun insanlık için ahlaki olarak bağlayıcıdır. Deontolojik yaklaşım yani Kantçı görev ahlakının karşısındaki ahlak teorisi sonuçsalcılıktır. Sonuçsalcılık (teleoloji) teorisine göre bir eylem kendi başına iyi ya da kötü değildir. O eylemi iyi ya da kötü yapan eylemin sonuçlarıdır.

Adalet görüşünün değişik türleri vardır. “Dengeleyici adalet” (Conpensatory Justice), geçmiş haksızlıkların telafi edilmesini ya da çekilen sıkıntıların bertaraf edilmesini ifade etmektedir. “Cezalandırıcı adalet” (retributive justice), yasalara uymayanların ya da suçluların cezalandırılmalarını kapsamaktadır. “Usule ilişkin adalet” procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşünü açıklamaktadır. “Dağıtıcı adalet” (distributive justice) ise, sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde dağıtımını içermektedir.

“Usule ilişkin adalet”(procedural justice), karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşünü açıklamaktadır.

Klasik faydacılık teorisi, yaşamın amacının mutluluktan zevk almak olduğunu söyler. Faydacı yaklaşıma göre daha büyük bir kötülükten kaçınmak için daha az kötü olan şeyler hoş görülebilir. Eylem faydacılığa göre, belli bir durumda belli bir eylemin bu eylemden etkilenenlere ne gibi sonuçlar getireceği hesap edilmelidir.Kural faydacılığa göre faydacı standartlar, bireysel eylemlere değil fakat bir bütün olarak ahlak kurallarına uygulanmalıdır.

“İşletmelerin kişiliği yoktur, kâr amaçlı kurumlardır” görüşü, “işletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etik sorumlulukla hareket etmek değildir” temeline dayanır. Faydacılık temelli bu görüş, işletmelerin geniş kesimi için en iyiyi sağladığını varsayar. Adam Smith (1723-1790), bu görüşü ilk savunan bilim insanıdır. Ona göre bireyler, kişisel çıkarlarla motive olur “görünmez el” ilkesini benimser ve toplumun ekonomik refahını destekler. Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mantığı yansıtmaktadır. Onların görüşüne göre işletmeler öncelikle, işletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etme kapasitesini artıran gruplarla ilgilenmelidir. Bu görüşü savunan günümüz bilim adamlarından biri Milton Friedman’dır. Ona göre işletmelerin sadece bir sosyal sorumluluğu vardır. O da kaynaklarını, karlarını artırmak için kaynaklarını ve faaliyetlerini tasarlamaktır. Benzer şekilde Theodore Levitt’e göre işletmelerin sadece iki sorumluluğu vardır: Birincisi asgari seviyede yüz yüze ilişkilerde nezaket kurallarına uyma ve ikincisi maddi kazancın yollarını araştırmaktır. Velasquez’e göre işletmelerin sosyal ve etik yükümlülüklerine rağmen, işletmeler bir birey gibi davranan ya da amaçları olan kurumlar değildir.

Davis işletme profesyonellerinin sosyal sorumlu olmak için izlemesi gereken beş geniş ilke ya da yükümlülük önermiştir: İşletmeler “toplumun kaynaklarının vekili” gibi bir sosyal role sahiptir. İşletmeler, toplumdan aldıkları girdilerin açık bir makbuzunu ve kamuoyuna faaliyetleriyle ilgili açık bilgilendirme ile yani iki açık sistem gibi faaliyet göstermelidir. Faaliyetlerin, ürünün ya da hizmetin kârlılığı kadar sosyal maliyeti de göz önünde bulundurulmalıdır. İşletme içi faaliyetlerin, ürünün ve hizmetin sosyal maliyeti, tüketicinin tüketiminin toplum üzerindeki etkilerini ödeyecek şekilde ücretlendirilmelidir. İşletmelerin, bir birey gibi yükümlülükleri vardır.

Yönetim literatüründe “yapı stratejiyi izler” kabul edilmiş bir organizasyon prensibidir. Bir işletmenin yapısı, yönetsel bağlılık teorisine göre, stratejisi ile uyumlu olmalıdır. Strateji, işletme faaliyetlerinin tüm yönetsel yönlerini belirler. Strateji, liderin değerlerinin ve ödüllendirme faaliyetlerinin denetimini vurgular.  Bu yolla strateji, yönetim için etik açıdan neyin önemli olduğunu yansıtır. Strateji, işletme faaliyetlerinin yönünü ve niteliğini belirler.

İşletmeler, stratejileri en az dört düzeyde belirler: Yatırım, firma, işletme ve fonksiyonel. Yatırım stratejisi, en geniş düzeydir. İşletmenin toplumdaki rolünü, işletmenin gelecekte paydaşlar tarafından nasıl algılanacağını tanımlar, işletmenin prensiplerini ve değerlerini ortaya koyar ve işletmenin varlık sebebini gösterir.

Stratejik yönetim süreci 1) amaçların belirlenmesi, 2) stratejilerin oluşturulması, 3) stratejilerin uygulanması, 4) stratejilerin denetimi, 5) strateji geliştirme 6) çevrenin analiz edilmesini içerir.

Strateji denetimi aşamasında eğer sonuçlar, ortaya konan amaçlarla aynı çizgide değilse, düzeltici faaliyet gerçekleştirilmelidir.