İŞLETMELERDE SOSYAL SORUMLULUK VE ETİK - Deneme Sınavı - 12

Büyük işletmelerdeki liderler, kişisel etik değerleriyle işletmenin beklentilerini uyumlaştırmanın pek çok nedenini ortaya atmaktadırlar:

Liderlik tarzının etiğe uygun ya da uygun olmayan kültüre ve yönelimlerine olan etkilerine işletme liderliğinin doğasıyla ilgili genellemelerle başlanabilir:

Profesyonel lider, etkinliği yani “doğru şeyleri yapmayı” amaçlar. Bu tarzın teorisi Peter Drucker’ın prensiplerine dayanır ve liderler başkaları vasıtasıyla etkin bir şekilde iş yapmak için araçlara ve yeteneklere sahip bir profesyoneldir.

Bürokratik lider, kural temelli etik liderlik biçimidir. Ünlü Alman sosyolog Weber’in teorisi üzerine oturmuştur. Bürokratik lider, ideal organizasyonel bürokrasiyi şekillendiren rasyonel prensiplerle hareket eder. Bu organizasyonun fonksiyonlarını ve amacını açıklayan kuralların bir bileşimidir. Denetim yapısının emir-komuta zincirini gösteren bir hiyerarşi, iyi tanımlanmış iş tanımları, iletişim kuran ve kuralları empoze eden profesyonel yönetici, derece ve ayrıcalıklarla ödüllendirilmiş, konusunda uzman olarak kabul edilen teknik açıdan kaliteli çalışanlar demektir. Bu liderlik tarzında zorlayıcı güç “doğru şeyleri yapmak” anlamında etkinlikten çok “işleri doğru yapmak” anlamında verimliliktir.

Normatif iş ahlakı, iş ahlakına uygun davranışların neler olması gerektiği konusunu inceler ve iş ahlakı ilkelerinin (code of conducts) belirlenmesi üzerinde çalışır. Normatif iş ahlakı, ne yapılmalı ne yapılmamalı sorusuna cevap arar. Normatif iş ahlakının temelini ahlaki sağduyudan yapılan çıkarsamalar oluşturur. Ahlaki sağduyu ise mevcut ahlaki değerlere bağlı bir kavramdır. Betimleyici iş ahlakı ise iş dünyasında var olan ahlaki sorunları ve bu konudaki tutum ve davranışları ortaya çıkarmak üzerinde yoğunlaşırken daha çok davranış bilimlerinin yöntemlerini kullanır. Doğru yanıt B’dir.

Kişisel ahlak, toplumsal ahlak, iş ve meslek ahlakı farklı kavramlardır. Eski Yunan ahlakının temeli mutluluk ahlakı olup, daha çok mutluluğa ulaşmanın yolları araştırılır. Temel sorun da mutluluğun ne olduğudur. Doğru yanıt C’dir.

İş ahlakı hakkındaki araştırmalar, 20. yüzyılın başlarında Avrupa ve Amerika’daki geleneksel liberal anlayışın zayıflaması ve sosyalist akımın güçlenmesiyle başlamıştır. Bu aynı zamanda işletmeciliğin bir meslek olarak ortaya çıkışı ve yönetim biliminin de bir disiplin olarak belirmeye başladığı yıllara denk gelmektedir. 1900-1920 yılları arasında ahlakçılar, kadın ve çocukların çalışma koşullarının iyileştirilmesi, işçilerin tazminat hakları ve reklamlarda gerçeğe uygun bilgi verilmesi gibi ahlaki konuları tartışmışlardır. 1920-1950 yılları arasını kapsayan otuz yıl içinde iş ve meslek ahlakı ilkelerinin belirlenmesi, ticaret faaliyetlerinde standartların geliştirilmesi, reklamların gerçeğe uygun olması, bankerler, sigortacılar ve avukatlarla ilgili sorunlar gibi konular ele alınmıştır. Doğru yanıt D’dir.

Faydacılığın savunucularından Jeremy Bentham (1748-1832) ve John Stuart Mill’dir (1806-1873). Bentham’a göre zevk ve acı, sayı, yoğunluk ve süre olarak farklılaşan duyumlardır. O’na göre zevkler kişiden kişiye değişir. Kimileri entellektüel zevklere sahipken kimileri de basit fiziki ihtiyaçlardan yukarı çıkamayabilirler ama bu hiç de önemli değildir. Önemli olan kişinin en çok ne yapmaktan zevk aldığıdır. John Stuart Mill, Jeremy Bentham’ın zevk ilkesini çok basit bulmuştur. Mill, zekâ ve hayal gücünden kaynaklanan zevkleri fiziksel zevklerden daha üstün tutmuştur. Faydacılık, “eylem faydacılık” ve “kural faydacılık” olarak ikiye ayrılır. Kural faydacılık kuramının en bilinen savunucusu Michigan Üniversitesinden Profesör Richard Brandt’dır.  Immanuel Kant ahlaklılığı kişisel çıkarlardan tamamen ayrı tutan ahlak felsefesinin kurucusudur. Amerikalı felsefecilerden John Rawls ise Kant’ın yaklaşımına dayalı olarak geniş kabul gören bir adalet teorisi geliştirmiştir. Doğru yabıt D’dir.

Adalet görüşünün değişik türleri vardır. “Dengeleyici adalet”, geçmiş haksızlıkların telafi edilmesini ya da çekilen sıkıntıların bertaraf edilmesini ifade etmektedir. “Cezalandırıcı adalet”, yasalara uymayanların ya da suçluların cezalandırılmalarını kapsamaktadır. “Usule ilişkin adalet”, karar süreçlerine, uygulamalara veya anlaşmalara ilişkin doğrulara işaret eden adalet görüşünü açıklamaktadır. “Dağıtıcı adalet” ise, sosyal yarar ve yükümlülüklerin uygun biçimde dağıtımını içermektedir. Doğru yanıt B’dir.

Tasavvufta benlik “nefs” terimi ile ifade edilir. Nefis ruhun dışavurumudur ve yedi kattan oluşur. Sufiler, Kur`an-ı Kerimin çeşitli ayetlerine dayanarak, insan nefsinin altı mertebesinin olduğunu ileri sürmüşler ve kendilerinden de yedincisi diye nefs-i-kâmileyi ilave ederek yedi mertebeye çıkarmışlardır.

Doğru yanıt B’dir.

Hinduizm’de ve ondan etkilenen Teozofi gibi akımlarda da insan benliğinin yedi katı vardır. Bunların ilk dördüne Kama Manas yani arzuların aklı denir ki insanın aşağı benliğini ifade eder. 1. Fiziki beden 2. Enerjetik beden 3. Astral beden (can) 4. Arzuların aklı (Kama), Bu dört bedenin üzerinde ise 5. Saf akıl 6. Sezgi 7. Saf irade Bulunur ki bunlar da insanın evrenin kozmik zekâsı ile paylaştığı üst benlik ya da bilinçlerini yani ruhunu temsil eder. Burada da ilk dört benliğin Freud sisteminde idi saf aklın egoyu, sezgi ve saf iradenin de süperegoyu temsil ettiği söylenebilir. Doğru yanıt C’dir.

Tüketici odağı bir niyet ifadesidir. Organizasyonun durağanlığa karşı çıktığı, yeni yönetim disiplini ve kavramlarını kucaklamaya hazır olduğu anlamındadır. Ayrıca en iyi organizasyonlar tarafından benimsenmiştir. Ayrıca tüketicilere en iyi hizmeti vermeyi ve işleri bir seferde doğru yapmayı sağlayacak yeni sistem ve süreçler yaratma anlamına gelir. Tüketici odaklılık, devrimsel değil evrimsel bir süreçtir. Çok fazla özen, gayret ve sabır ister. Sürece tam hakim olmayı ve tüketiciyi çalışan olarak algılamayı gerekli kılar. Tüketici odaklılık, somut bir kavram olmaktan ziyade, optimum performans ve yüksek başarıya ulaşmaya yönelik bir yaklaşım, bir düşünce şeklidir. Doğru yanıt E’dir.

İş ahlakı alanında uygulanabilecek bazı evrensel ilkelere değinmek gerekirse şunları sayabiliriz: • Mevcut ve potansiyel müşterileri, çalışanları, ilişkili olunan diğer firma ve kurumları ve toplumu aldatmamak • Kişileri fiziksel, ruhsal ya da cinsel olarak taciz etmemek • Doğruluk dürüstlük ve adalet ilkelerine uymak • Çevreye zarar vermemek • Tüketicilerin ve çalışanların ve paydaşların haklarına saygılı olmak • Yolsuzluk, rüşvet, torpil ve kayırmacılık gibi uygulamalardan kaçınmak • Sanayi ve ticari faaliyetlerde verimlilik ilkesini ahlaki sınırları aşmadan gerçekleştirmek. Doğru yanıt C’dir.

Almanya’da Max Weber’in “Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu” adlı çalışması ve Britanya’da da R. H. Tawney’in “Din ve Kapitalizmin Yükselişi” adlı kitabı, 20. yüzyılın başında yayınlanmış iş ahlakı konusunu özellikle meslek ahlakı boyutuyla gündeme getiren eserlerdir. Borden ve Hoper’in “Bankacılık ve İş Ahlakı” adlı kitapları 1921’de Chicago’da yayınlanarak bu alandaki ilk teorik ve sistematik çalışmayı oluşturmuştur. Bu çalışma aynı zamanda üniversitelerde okutulan ilk iş ahlakı kitabıdır. Aristotales’in erdemleri anlattığı kitabı ise “Nikomakhos’a Etik”’tir. Doğru yanıt B’dir.

“İşletmelerin kişiliği yoktur, kâr amaçlı kurumlardır” görüşü, “işletmelerin öncelikli görevi kâr elde etmektir, etik sorumlulukla hareket etmek değildir” temeline dayanır. Bu görüş, kuruma etik mesuliyet ve sorumluluğun bir katkı sağlamayacağını iddia eder. Adam Smith (1723-1790), bu görüşü ilk savunan bilim adamıdır. Bu görüşe göre işletmeler kişisel çıkarları ve sahiplerinin ekonomik beklentilerini karşılayan etik dışı kurumlardır. Thomas Hobbes ve Locke’nin felsefesi de bu mantığı yansıtmaktadır. Onların görüşüne göre işletmeler öncelikle, işletme sahipleri, hissedarlar ve kâr elde etme kapasitesini artıran gruplarla ilgilenmelidir. Theodore Levitt’e göre işletmelerin sadece iki sorumluluğu vardır: Birincisi asgari seviyede yüz yüze ilişkilerde nezaket kurallarına uyma ve ikincil maddi kazancın yollarını araştırmaktır. Bu bakış açısıyla etik sorumluluğun kaynakları, işletmelerin dışındadır. Bu görüşün destekleyicilerinden olan John Kenneth Galbraith’a göre ise işletmeler kişiliği olmayan kurumlardır ve hükümetler işletmelerin sosyal sorumluluğunu artırmak yerine faaliyetlerini etik açıdan denetlemelidir. Karşıt görüşe göre ise işletmeler, tıpkı bireyler gibidir. İşletmelerin vicdanı vardır ve işletmeler, işletmenin sahiplerine ve etkilenenlerine karşı bir etik kurum gibi davranmalıdır. Kenneth Goodpaster ve John Matthews’e göre işletmeler amaçlara, ekonomik değerlere ve stratejilere sahip olmalarıyla nedeniyle bir vicdana sahip olmalılardır. Doğru yanıt C’dir.

Ahlak, bireysel ve toplumsal olarak doğruları ve yanlışları belirleyen sosyal süreçlerdeki kurallar, değerler ve inançlarla ilgilidir. Doğru cevap E'dir.

Teoriler aracılığıyla ahlakın üç tür düşünme şekli olduğunu söyleyebiliriz. Bunlar;

Doğru cevap D'dir.

Normatif düşünme: Bu düşünme şekli neyin doğru, iyi, yükümlülük olduğunu sorar. Dolayısıyla ‘daima doğruyu söyle’, ‘birine zarar vermek her zaman yanlıştır’, şeklindeki normatif yargılar ileri sürme ve bu yargılar için nedenler göstermeye çalışır. Doğru cevap B'dir.

Normatif ahlak üçe ayrılmaktadır:

Doğru cevap E'dir.

Teleolojik teori bireylerin yapmış olduğu eylemlerin sonuçları üzerine odaklanır ve eylemin doğruluk ve yanlışlığını, iyilik ve kötülüğünü sonuçlarına bakarak değerlendirir. Bu teoriye göre ahlaki davranışlar hedef yönelimlidir. Dolayısıyla teleolojik görüş açısından insan davranışı tek başına ne doğru ne de yanlıştır. Önemli olan husus, belirli bir durumda bir davranışın sonucu olarak meydana gelen şeydir. Doğru cevap C'dir.