İŞLETMELERDE KARAR VERME TEKNİKLERİ

Günümüzde
işletmelerin karşı karşıya oldukları karar problemleri; birden fazla faktörün ve amacın bir
arada değerlendirilmek zorunda olduğu, amaçların genel olarak birbirleri ile çatıştığı, karar durumlarının içerdiği belirsizlikler, karar süreçlerine birden fazla karar vericinin dahil
olması ve kararın sonuçlarının bir çok kişiyi ilgilendirmesi gibi nedenlerden dolayı karmaşık bir yapıya sahiptirler. Karar verici/vericilere bu türden problemlerin çözümünde
yardımcı olan teknikler Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri olarak adlandırılmaktadır.
Çok kriterli karar verme teknikleri; yüksek derecede belirsizlik içeren, çatışan amaçların/kriterlerin yer aldığı, farklı formlardaki veri ve bilgiyi içeren, çoklu bakış açısına sahip
karmaşık problemlerin çözümüne uygulanır. Doğru cevap D seçeneğidir.

Çok kriterli karar verme yöntemlerinden biri olan TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution- İdeal Çözüme Benzerlik Yoluyla Tercih Sıralama
Tekniği) Hwang ve Yoon (1981) tarafından geliştirilmiştir. Bu yöntem seçilen alternatifin
ideal çözüme en yakın, negatif ideal çözüme ise en uzak mesafede olması temeline dayanır.

Çok kriterli bir karar verme probleminde kriterler, etkinliğin bir ölçümüdür ve değerlendirme için temel teşkil ederler. Kriterler, karar vericiye karar verme işleminde yol gösteren
tüm ölçümler ya da kurallara verilen genel isimdir. Karar vericinin değer yargılarına bağlı
olarak tanımlanan ve ölçülebilen kriterler, alternatiflerin temel özellikleri veya performansının bir ölçüsü olarak tanımlanırlar.  Doğru cevap D seçeneğidir.

Amaç genellikle, kriterlerdeki bir değişiklikten arzulanan sonucu veya diğer bir deyişle
karar vericilerin kriterler doğrultusunda meydana gelmesini istedikleri gelişimin yönünü
ifade eder. Bir kriterin gelişim yönü; fayda-maliyet, maksimum-minimum veya daha çokdaha az olabilir. Araba satın alma örneğinde karar vericinin amacı; fiyat kriterini minimum ve bir depo benzinle gidilen mesafe kriterini maksimum yapmak olabilir. Doğru cevap A seçeneğidir.

TOPSIS yöntemi, farklı kriter boyutlarını boyutsuz biçime dönüştürerek kriterler arası
karşılaştırmayı kolaylaştırmaktadır. Bunun için karar matrisindeki değerler normalleştirilerek
normalize karar matrisi elde edilir. Matris değerlerini normalize etme yollarından
biri, karar matrisinin her bir satır vektörünü o vektörün normuna bölmektir. Bu işleme
vektör normalizasyonu denir. Doğru cevap A seçeneğidir.

Bu adımda, bir önceki adımda normalize edilmiş değerler, kriterlerin önem derecelerini
gösteren
wj =(w1,w2,…,wn ),
j=1
(Σn wj =1) ağırlıkları ile çarpılır. Bu durumda
ağırlıklı normalize karar matrisi aşağıdaki gibi yazılır. Doğru cevap B seçeneğidir.

İdeal Çözüme Olan Göreli Yakınlığın Hesaplanması
Her bir karar noktasının ideal çözüme göreli yakınlığı olan Ci’nin hesaplanmasında ideal ve
negatif ideal ayırım ölçülerinden yararlanılır. Buradaki ölçüt, her bir alternatife ait negatif ideal
ayırım ölçüsünün toplam ayırım ölçüsü içerisindeki payıdır. DOğru cevap C seçeneğidir.

Öklid uzaklığı iki nokta arasındaki doğrusal uzaklıktır. Doğru cevap A seçeneğidir.

Bu yöntemin son aşamasında, bir önceki adımda elde edilen ideal çözüme yakınlık değerleri en büyükten en küçük değere doğru sıralanarak en çok tercih edilen alternatif/alternatifler elde edilir. Doğru cevap B seçeneğidir.

TOPSIS yönteminin sahip olduğu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• TOPSIS yönteminin mantığı rasyonel ve anlaşılırdır.
• Yönteme ait hesaplamalar basittir.
• En iyi ve en kötü alternatiflerin belirlenmesinde eş zamanlı ölçeksel değer sunar.
• Her bir alternatif kendi değerini almaktadır. Böylece alternatifler arasındaki farklılıklar
ve kriterlerin birbirlerinden ne kadar farklı oldukları konusunda iyi bir görüş
elde edilebilir.
Bu avantajlarının yanısıra, yöntemin bazı dezavantajları da vardır:
• Yöntemin dezavantajlarından biri, probleme yeni bir alternatifin eklenmesi ya da
bir alternatifin çıkarılması durumunda alternatiflerin sıralamasının tamamen değişebilmesidir.
• Alternatiflerin değerlendirilmesinde bazı alternatifler için sayısal değerler yerine karar
vericilerin kişisel yargılarına dayanan sözel değerler girdi olarak kullanılabilirken,
çıktıların (ideal çözüme olan yakınlık hesaplamaları) daima sayısal değerler olmasıdır. Doğru cevap E seçeneğidir.

Günümüzde işletmelerin karşı karşıya oldukları karar problemleri; birden fazla faktörün ve amacın bir arada değerlendirilmek zorunda olduğu, amaçların genel olarak birbirleri ile çatıştığı, karar durumlarının içerdiği belirsizlikler, karar süreçlerine birden fazla karar vericinin dahil olması ve kararın sonuçlarının bir çok kişiyi ilgilendirmesi gibi nedenlerden dolayı karmaşık bir yapıya sahiptirler. Karar verici/vericilere bu türden problemlerin çözümünde yardımcı olan teknikler Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri olarak adlandırılmaktadır.

Alternatifler, çok kriterli bir karar verme probleminde, alternatif (seçenek) aralarından tercih yapılacak hareket (davranış) biçimleridir. Karar vericinin amacına göre alternatiflerden en uygun olanı seçilir veya alternatifler amaca uygun olarak en iyiden en kötüye doğru sıralanır.

Çok kriterli bir karar verme probleminde kriterler, etkinliğin bir ölçümüdür ve değerlendirme için temel teşkil ederler. Kriterler, karar vericiye karar verme işleminde yol gösteren tüm ölçümler ya da kurallara verilen genel isimdir. Karar vericinin değer yargılarına bağlı olarak tanımlanan ve ölçülebilen kriterler, alternatiflerin temel özellikleri veya performansının bir ölçüsü olarak tanımlanırlar. Bir karar probleminde alternatifler birden fazla kriter ile karakterize edilerek değerlendirilirler. Örneğin birkaç farklı model araba satın alma alternatifi bulunan bir karar verici için kriterler; arabanın fiyatı, bir depo benzinle gidilen mesafe, bagaj hacmi ve arabanın beygir gücü vb. olabilir.

Amaç genellikle, kriterlerdeki bir değişiklikten arzulanan sonucu veya diğer bir deyişle karar vericilerin kriterler doğrultusunda meydana gelmesini istedikleri gelişimin yönünü ifade eder. Bir kriterin gelişim yönü; fayda-maliyet, maksimum-minimum veya daha çok daha az olabilir. Araba satın alma örneğinde karar vericinin amacı; fiyat kriterini minimum ve bir depo benzinle gidilen mesafe kriterini maksimum yapmak olabilir.

Çok kriterli karar verme problemi; sonlu sayıdaki alternatifleri, belirlenen kriterleri, her bir alternatifin her bir kritere göre performanslarını içeren bir karar matrisi yardımıyla gösterilebilir. Bir karar matrisinin satırlarında alternatifler, sütunlarında ise alternatiflerin değerlendirileceği kriterler yer almaktadır. Karar matrisinin elemanları, her bir alternatifin ilgili kritere göre yapılan değerlendirme sonucu aldığı değerden oluşur.

TOPSIS yöntemi, farklı kriter boyutlarını boyutsuz biçime dönüştürerek kriterler arası karşılaştırmayı kolaylaştırmaktadır. Bunun için karar matrisindeki değerler normalleştirilerek normalize karar matrisi elde edilir. Matris değerlerini normalize etme yollarından biri, karar matrisinin her bir satır vektörünü o vektörün normuna bölmektir.

Ağırlıklı Normalize Karar Matrisinin Oluşturulması adımında bir önceki adımda normalize edilmiş değerler, kriterlerin önem derecelerini gösteren  ağırlıkları ile çarpılır.

Ayırım ölçülerinin bulunması adımında alternatifler arasındaki ayırım ölçüsü için n-boyutlu Öklid uzayındaki uzaklıklar tanımlanır.

Alternatiflerin Sıralanması adımında, bir önceki aşamada elde edilmiş olan ideal çözüme yakınlık değerleri en büyükten en küçük değere doğru sıralanarak en çok tercih edilen alternatif/alternatifler elde edilir.

TOPSIS yönteminin sahip olduğu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• TOPSIS yönteminin mantığı rasyonel ve anlaşılırdır.
• Yönteme ait hesaplamalar basittir.
• En iyi ve en kötü alternatiflerin belirlenmesinde eş zamanlı ölçeksel değer sunar.
• Her bir alternatif kendi değerini almaktadır. Böylece alternatifler arasındaki farklılıklar ve kriterlerin birbirlerinden ne kadar farklı oldukları konusunda iyi bir görüş elde edilebilir.

Bu avantajlarının yanısıra, yöntemin bazı dezavantajları da vardır:
• Yöntemin dezavantajlarından biri, probleme yeni bir alternatifin eklenmesi ya da bir alternatifin çıkarılması durumunda alternatiflerin sıralamasının tamamen değişebilmesidir.
• Alternatiflerin değerlendirilmesinde bazı alternatifler için sayısal değerler yerine karar vericilerin kişisel yargılarına dayanan sözel değerler girdi olarak kullanılabilirken, çıktıların (ideal çözüme olan yakınlık hesaplamaları) daima sayısal değerler olmasıdır.