İŞLETMELERDE KARAR VERME TEKNİKLERİ

1970’lerin sonlarında geliştirilmiş tekniğin en temel uygulama alanı, seçenekler kümesi içinden karşılaştırma sonucunda birinin belirlendiği seçim problemleridir.

Hiyerarşik yapı amaç, kriterler ve seçeneklerden oluşur. Hiyerarşik yapının oluşturulmasında ilk adım amacın belirlenmesidir.

Sayısal değer 7 ise tanımı "Çok önemli " şeklinde ve açıklaması "Bir faktör diğerine göre yüksek derecede kuvvetle daha önemlidir." şeklindedir.

İkili karşılaştırma, hiyerarşide yer alan elemanların bir üst
düzeydeki eleman üzerindeki etkilerinin gücüne göre karşılaştırılmasıdır.

CI: Tutarlılık İndeksi
RI: Rassal Tutarlılık Indeksi (Rassallık göstergesi) olmak üzere;
Tutarlılık Oranı (CR) olarak tanımlanır.

İkili karşılaştırmalara ilişkin tutarsızlığın ifadesi olan tutarlılık oranı 0,10’un (%10) üzerinde ise karar vericinin ikili karşılaştırmalar matrisini oluşturuken içinde bulunduğu yargıları tekrar gözden geçirmesi uygun olacaktır.

Göreli önem değerlerine ulaşmak için aşağıda açıklanan işlem adımları yerine getirilir.
• İkili karşılaştırma matrisinde her bir sütunun sütun toplam değerleri bulunur.
• Sütunda yer alan her bir eleman değeri, bulunduğu sütunun toplam değerine bölünür.
• Elde edilen yeni matrisin her satırının aritmetik ortalaması alınır.
Elde edilen değerler ilgili elemanlardan oluşan kümenin göreli önem vektörünü gösterir.

Formülde;
sj : j’ inci seçeneği (j = 1, 2, …, m)
wi : i’inci kriterin ağırlığı (i = 1, 2, …, n),
pij: j’ inci seçeneğin i’inci kritere göre ağırlığı (i = 1, 2, …, n; j = 1, 2, …, m) göstermektedir.

Kaynak dağıtım problemleri: Seçeneklerin en iyi alternatif kombinasyonunun
bulunması.

Kıyaslama: Süreçlerin veya sistemlerin bilinen süreç ve sistemlerle karşılaştırılması.

İnsanlar günlük yaşamda hem özel hayatlarında hem de çalışma hayatlarında karar verme durumuyla karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu kararların bir kısmı sadece kişinin kendisini etkiler iken bazıları kurumları, bazıları ise toplumun belirli bir bölümünü etkiler. Günümüzde karşı karşıya olduğumuz hızlı değişim, çalışma hayatının ve çevresinin zorlu koşulları bizleri ve kurumları sağlıklı ve başarılı karar vermeye itmektedir. Bu durumun bir yansıması olarak karar analizinde birbiriyle yarışan seçeneklerin bilimsel karar verme tekniklerinden yararlanılarak değerlendirildiğini ve karara varıldığını görüyoruz.

Gerçek hayatta karşılaşılan karar problemleri oldukça karmaşık yapıdadır. Bu karmaşık yapının kaynağı olarak; birden fazla faktörün ve amacın bir arada değerlendirilmesi gerekliliği, amaçların sıklıkla birbiriyle çatışması, karar durumlarının içerdiği belirsizlikler, karar verme sürecine birden fazla kişinin dahil olması, kararın sonuçlarının genellikle pek çok kişiyi ilgilendirmesi sayılabilir.

Tedarikçi işletmenin seçimi probleminde dikkate alınan kriterlerden birinde iyi olan işletme diğer kriterlerde diğer işletmelerin gerisinde kalabilir. Örneğin en uygun fiyatı veren işletme ürün kalitesinde diğer işletmelerden daha kötü olabilir. Sektördeki durumu açısından en önde olan işletme ise iletişime açıklık konusunda son sırada yer alabilir. Örnekte olduğu gibi birden fazla kriterin karar üzerinde etkili olması problemin karmaşıklık düzeyini arttırmaktadır. Bu tür durumlarda karar verici kendisi açısından hangi kriterin daha önemli, öncelikli olduğunu belirlemek durumundadır.

Herhangi bir karar probleminde kriterler, nicel (sayısal değerle ifade edilen) kriterler olabileceği gibi nitel (sayısal değerlerle ifade edilemeyen) kriterler biçiminde olabilir. Yukarıda verilen örnekte fiyat nicel bir kriterdir bununla birlikte işletmenin sektördeki durumu, iletişime açıklık durumu ise nitel kriterlerdir. Analitik hiyerarşi süreci, problemin çözümünde nitel ve nicel kriterleri birlikte ele alabilen bir tekniktir. Tekniğin sağladığı bu avantaj kullanım yaygınlığını arttırmıştır.

AHP (AHS), Çok kriterli karar problemlerinde seçenekler
arasından seçim yapmada nitel ve nicel faktörleri birlikte
değerlendirebilen bir tekniktir.

Hiyerarşik yapı amaç, kriterler ve seçeneklerden oluşur. Hiyerarşik yapının oluşturulmasında ilk adım amacın belirlenmesidir. Kriterler ve seçenekler amaca göre şekillenir. Amaç hiyerarşide en üst seviyede yer alır. Amaç belirlenirken neyin başarılmaya çalışıldığı sorusuna cevap aranır.

Analitik hiyerarşi sürecinde, elemanlar arasında ikili karşılaştırmalarda temel ölçekten yararlanılır. Temel ölçeğin kullanımıyla yargılar, tercihler sayısallaştırılır. Elemanların arasında ikili karşılaştırmalar ortak olan özelliklerine göre yapılır. Karşılaştırmayı yapan kişi, elemanlar arasında küçük olanı birim olarak kabul eder ve diğer elemanın bu küçük
elemana göre kaç kat önemli, tercih edilebilir olduğunu başka bir ifadeyle daha baskın olduğunu temel ölçekten uygun büyüklüğü seçerek ifade eder. İkili karşılaştırmalar kriterler ve seçenekler için ayrı ayrı yapılır. Baskınlık ifadesi kriterler karılaştırılırken önem olarak,  kriterlere göre seçenekler değerlendirilirken ise tercih olarak yorumlanmaktadır. Karşılaştırması yapılan elemanların oluşturduğu kümenin homojen olması gerekmektedir.

Analitik hiyerarşi süreci, yalnız sonlu seçenek arasından birinin seçilmesinde kullanılan bir teknik olarak görülmemelidir. Problemi ele alış biçimi, sunduğu ölçüm teorisi, tekniği bu sınırlamanın ötesine çıkarmaktadır. Analitik hiyerarşi sürecinin problem çözüm aşamaları üç temel ilke üzerine inşa edilmiştir. Bu ilkeler sırasıyla; ayrıştırma/hiyerarşik yapının geliştirilmesi, tercihlerin ikili karşılaştırılması ve sentezdir

Analitik hiyerarşi sürecinde sentez çözüm adımlarının sonuncusudur. Sentez; problemin bütünü içinde, amacı gerçekleştirme açısından seçeneklerin bütünsel (global) önem değerinin (ağırlığının) belirlenmesidir. Bu işlem her bir seçenek için; ilgili seçeneğin bir kriterden aldığı göreli önem değeri ile ilgili kriterin göreli önem değerinin çarpımının tüm kriterler için yapılarak çarpımların toplanmasından oluşur

ANALİTİK HİYERARŞİ SÜRECİNİN UYGULAMA ALANLARI
Analitik hiyerarşi süreci karar verme teknikleri içinde yaygın kullanımı olan bir tekniktir. Tekniğin sağlık, savunma, proje planlama, tahmin, pazarlama, yeni ürün fiyat belirleme,
politika değerlendirme, finans ve yönetim gibi pek çok alanda uygulaması görülmektedir. Tekniğin uygulandığı problem türlerinden başlıcaları aşağıda sıralanmıştır:
• Seçim problemleri: Bir dizi seçenek arasından birinin seçilmesi.
• Önceliklendirme/değerlendirme problemleri: Bir dizi seçeneğin göreceli değerinin belirlenmesi.
• Kaynak dağıtım problemleri: Seçeneklerin en iyi alternatif kombinasyonunun bulunması.
• Kıyaslama: Süreçlerin veya sistemlerin bilinen süreç ve sistemlerle karşılaştırılması.