İŞLETMELERDE KARAR VERME TEKNİKLERİ - Deneme Sınavı - 11

Amaç genellikle, kriterlerdeki bir değişiklikten arzulanan sonucu veya diğer bir deyişle karar vericilerin kriterler doğrultusunda meydana gelmesini istedikleri gelişimin yönünü ifade eder. Bir kriterin gelişim yönü; fayda-maliyet, maksimum-minimum veya daha çok daha az olabilir. Araba satın alma örneğinde karar vericinin amacı; fiyat kriterini minimum ve bir depo benzinle gidilen mesafe kriterini maksimum yapmak olabilir.

Çok kriterli karar verme problemi; sonlu sayıdaki alternatifleri, belirlenen kriterleri, her bir alternatifin her bir kritere göre performanslarını içeren bir karar matrisi yardımıyla gösterilebilir. Bir karar matrisinin satırlarında alternatifler, sütunlarında ise alternatiflerin değerlendirileceği kriterler yer almaktadır. Karar matrisinin elemanları, her bir alternatifin ilgili kritere göre yapılan değerlendirme sonucu aldığı değerden oluşur.

TOPSIS yöntemi, farklı kriter boyutlarını boyutsuz biçime dönüştürerek kriterler arası karşılaştırmayı kolaylaştırmaktadır. Bunun için karar matrisindeki değerler normalleştirilerek normalize karar matrisi elde edilir. Matris değerlerini normalize etme yollarından biri, karar matrisinin her bir satır vektörünü o vektörün normuna bölmektir.

Ağırlıklı Normalize Karar Matrisinin Oluşturulması adımında bir önceki adımda normalize edilmiş değerler, kriterlerin önem derecelerini gösteren  ağırlıkları ile çarpılır.

Ayırım ölçülerinin bulunması adımında alternatifler arasındaki ayırım ölçüsü için n-boyutlu Öklid uzayındaki uzaklıklar tanımlanır.

Alternatiflerin Sıralanması adımında, bir önceki aşamada elde edilmiş olan ideal çözüme yakınlık değerleri en büyükten en küçük değere doğru sıralanarak en çok tercih edilen alternatif/alternatifler elde edilir.

TOPSIS yönteminin sahip olduğu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• TOPSIS yönteminin mantığı rasyonel ve anlaşılırdır.
• Yönteme ait hesaplamalar basittir.
• En iyi ve en kötü alternatiflerin belirlenmesinde eş zamanlı ölçeksel değer sunar.
• Her bir alternatif kendi değerini almaktadır. Böylece alternatifler arasındaki farklılıklar ve kriterlerin birbirlerinden ne kadar farklı oldukları konusunda iyi bir görüş elde edilebilir.

Bu avantajlarının yanısıra, yöntemin bazı dezavantajları da vardır:
• Yöntemin dezavantajlarından biri, probleme yeni bir alternatifin eklenmesi ya da bir alternatifin çıkarılması durumunda alternatiflerin sıralamasının tamamen değişebilmesidir.
• Alternatiflerin değerlendirilmesinde bazı alternatifler için sayısal değerler yerine karar vericilerin kişisel yargılarına dayanan sözel değerler girdi olarak kullanılabilirken, çıktıların (ideal çözüme olan yakınlık hesaplamaları) daima sayısal değerler olmasıdır.

Çok kriterli karar verme yöntemlerinden biri olan TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution- İdeal Çözüme Benzerlik Yoluyla Tercih Sıralama Tekniği) Hwang ve Yoon (1981) tarafından geliştirilmiştir. Bu yöntem seçilen alternatifin ideal çözüme en yakın, negatif ideal çözüme ise en uzak mesafede olması temeline dayanır. Tek bir kriterin verilen amaca ya da ideal çözüme en yakın uzaklıkta olması karar vericiler için yeterli değildir. Uygulamada, karar vericiler mümkün olduğunca çok fayda sağlayan ve aynı zamanda riskten en fazla kaçınan kararı vermeye çalışırlar. Bu durumda, ideal ve negatif ideal çözümlerin referans noktası olarak seçilmesi uygun olmaktadır

Çok kriterli bir karar verme probleminde, alternatif (seçenek) aralarından tercih yapılacak hareket (davranış) biçimleridir.

Çok kriterli bir karar verme probleminde kriterler, etkinliğin bir ölçümüdür ve değerlendirme için temel teşkil ederler.

TOPSIS yöntemi yardımıyla uzlaşık bir alternatife ulaşabilmek için öncelikle çok kriterli karar verme problemine ait karar matrisi ele alınır. TOPSIS yöntemine göre karar matrisinin değerlendirilmesi ve alternatiflerin sıralanmasında izlenecek adımlar şu şekilde sıralanmaktadır:

Normalize Karar Matrisinin Oluşturulması

Ağırlıklı Normalize Karar Matrisinin Oluşturulması

İdeal ve Negatif İdeal Çözümlerin Belirlenmesi

Ayırım Ölçülerinin Bulunması

İdeal Çözüme Olan Göreli Yakınlığın Hesaplanması

Alternatiflerin Sıralanması

TOPSIS yönteminin sahip olduğu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:
• TOPSIS yönteminin mantığı rasyonel ve anlaşılırdır.
• Yönteme ait hesaplamalar basittir.
• En iyi ve en kötü alternatiflerin belirlenmesinde eş zamanlı ölçeksel değer sunar.
• Her bir alternatif kendi değerini almaktadır. Böylece alternatifler arasındaki farklılıklar ve kriterlerin birbirlerinden ne kadar farklı oldukları konusunda iyi bir görüş elde edilebilir. Bu avantajlarının yanısıra, yöntemin bazı dezavantajları da vardır:
• Yöntemin dezavantajlarından biri, probleme yeni bir alternatifin eklenmesi ya da bir alternatifin çıkarılması durumunda alternatiflerin sıralamasının tamamen değişebilmesidir.
• Alternatiflerin değerlendirilmesinde bazı alternatifler için sayısal değerler yerine karar vericilerin kişisel yargılarına dayanan sözel değerler girdi olarak kullanılabilirken, çıktıların (ideal çözüme olan yakınlık hesaplamaları) daima sayısal değerler olmasıdır.

İdeal Çözüme Olan Göreli Yakınlığın Hesaplanması: Alternatiflerin, ideal ve negatif ideal çözüme olan uzaklıkları yardımıyla ideal çözüme olan göreli yakınlığı
formülü ile bulunmaktadır.            

TOPSIS yöntemi 6 adımdan oluşmaktadır. Bu adımlar aşağıdaki gibidir:
• Normalize edilmiş karar matrisi oluşturulur.
• Ağırlıklandırılmış karar matrisi oluşturur.
• İdeal ve negatif ideal çözüm belirlenir.
• Öklid uzaklığı yardımıyla her bir alternatifin ideal ve negatif ideal çözüme olan uzaklıkları hesaplanır.
• İdeal çözüme olan göreli yakınlık hesaplanır.
• Alternatifler en iyiden en kötüye doğru sıralanır.

Karar Matrisi
Çok kriterli karar verme problemi; sonlu sayıdaki alternatifleri, belirlenen kriterleri, her bir alternatifin her bir kritere göre performanslarını içeren bir karar matrisi yardımıyla gösterilebilir. Bir karar matrisinin satırlarında alternatifler, sütunlarında ise alternatiflerin değerlendirileceği kriterler yer almaktadır. Karar matrisinin elemanları, her bir alternatifin ilgili kritere göre yapılan değerlendirme sonucu aldığı değerden oluşur.

Öklid uzaklığı iki nokta arasındaki doğrusal uzaklıktır.

Normalize Edilmiş Karar Matrisinin Oluşturulması: Karar matrisindeki her bir
değerin ilgili sütundaki elemanların kareleri toplamının kareköküne bölünmesiyle elde
edilmektedir

TOPSIS yönteminin sahip olduğu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• TOPSIS yönteminin mantığı rasyonel ve anlaşılırdır.

• Yönteme ait hesaplamalar basittir.

• En iyi ve en kötü alternatiflerin belirlenmesinde eş zamanlı ölçeksel değer sunar.

• Her bir alternatif kendi değerini almaktadır. Böylece alternatifler arasındaki farklılıklar ve kriterlerin birbirlerinden ne kadar farklı oldukları konusunda iyi bir görüş elde edilebilir.

Amaç genellikle, kriterlerdeki bir değişiklikten arzulanan sonucu veya diğer bir deyişle karar vericilerin kriterler doğrultusunda meydana gelmesini istedikleri gelişimin yönünü ifade eder.

Bir karar matrisinin satırlarında alternatifler, sütunlarında ise alternatiflerin değerlendirileceği kriterler yer almaktadır. Karar matrisinin elemanları, her bir alternatifin ilgili kritere göre yapılan değerlendirme sonucu aldığı değerden oluşur.