İŞLETMELERDE EĞİTİM VE GELİŞTİRME

Gereksinim ya da ihtiyaç sözcüğünün bilinen birçok anlamı vardır. Anlam, bu kavramın hangi bağlamda kullanıldığına göre farklılık gösterir. Örneğin, ekonomistler açısından gereksinim kavramı çoğu zaman sermaye yetersizliği ya da işgücü açığı gibi konuları ifade eder. Psikologlar için gereksinim denildiğinde
öncelikle insanın kendini ruhsal yönden güvenli hissedebileceği koşullar akla gelir. Tıpçılara göre gereksinim kavramı, genellikle bir hastanın iyileşmesi için yürütülmesi gereken sağaltım çalışmalarını kapsar. Eğitimciler için ise gereksinim kavramının içeriği birçok durumda öğrenmeyle ilgilidir. Dolayısıyla, günlük yaşamımızın hemen her alanında gereksinimlerden söz ederiz ama sözünü ettiğimiz gereksinimler uzmanlık ya da çalışma alanlarına göre farklılık gösterir.

Gereksinimler yaşamımızın bir parçasıdır. Bazı gereksinimler süreklidir ve belirli aralıklarla karşılanması
gerekir. Bazı gereksinimler ise her zaman ortaya çıkmaz, biraz koşulların ürünü olarak yaşamımıza girer.
Benzer biçimde bazı gereksinimler daha önemli ya da önceliklidir. Buna karşılık, bazı gereksinimler de
isteğe bağlıdır ya da ertelenebilir. Eğitim gereksinimleri de tür olarak çeşitlenir. Yaygın olarak karşımıza
çıkan eğitim gereksinimlerini şu başlıklar altında sınıflamak olanaklıdır (Şimşek, 2011):

Ölçüte Dayalı Gereksinimler

Karşılaştırmalı Gereksinimler

Hissedilen Gereksinimler

Açıklanmış Gereksinimler

Öngörülmüş Gereksinimler

Yaşamsal Olay Türü Gereksinimler

Eğitim gereksinimlerinin saptanmasında belge tarama yöntemi kullanılırken dikkat edilmesi gereken noktaları şu şekilde belirtmek olanaklıdır:
• İncelenmesi gereken belgelerin neler olduğunu belirleyiniz.
• Belgeleri incelemek için yönetimden izin alınız.
• Yetkiniz olmayan belgelere ulaşsanız bile inceleme yapmayınız.
• İşgörenlere ilişkin kişisel bilgileri kimseyle paylaşmayınız.
• İşletme açısından duyarlı belgeleri açıklamayınız.
• Belgeleri incelerken gerekirse uzman görüşlerine başvurunuz.
• Çelişkili görünen bilgiler konusunda farklı kaynaklardan çaprazlama yapınız.
• Belgeleri özellikle eğitim gereksinimleri açısından inceleyiniz.

Diğer şıklar anketlerin geliştirilmesi ile ilgilidir.

İşletmelerde eğitim gereksinimlerini saptamak için kullanılan testlerle ilgili olarak aşağıdaki noktalara
dikkat etmek yerinde olacaktır:
• Ölçülmek istenen yeterlikleri net olarak tanımlamak
• Ölçülecek yeterliklerin somut göstergelerini belirlemek
• Göstergeler için en uygun test türüne (seçimli ya da serbest yanıtlı) karar vermek
• Test maddelerini açık ve anlaşılır biçimde yazma
• Seçenekleri belirli ve tutarlı bir mantığa göre oluşturmak
• Soruları içeriğin normal akışına uygun olarak sıralamak
• Katılımcıları yanıltmaya ya da şaşırtmaya dönük sorular sormak
• Sorularda mutlaka bilinmesi gereken şeyleri sormak
• Çok uzun ve yorucu testlerden kaçmak
• Testleri uygun ortamlarda ve yönergelerine bağlı kalarak uygulamak
• Zorunlu olmadıkça öntest-sontest karşılaştırması yapmak
• Sonuçları ayrıntılı biçimde analiz etmek
• Yetersiz yanıtlar ile öğrenme gereksinimlerini ilişkilendirmek
• Eğitim geliştirirken test sonuçlarından yararlanmak
• Gereksinim saptama amaçlı testleri yaptırım uygulamak için kullanmamak

Gereksinim saptama amaçlı gözlemler genelde iki şekilde yapılmaktadır. Bunları canlı gözlemler ve
kayıtlı gözlemler olarak sınıflandırmak olanaklıdır. Canlı gözlem doğal ortamda gerçekleştirilir ve beklenen davranışları işgörenlerin sergileyip sergilemediği ya da ne kadar sergilediği gözlemlenir. Kayıtlı
gözlem uygulamasında ise, işgörenlerin davranışları video yoluyla kayıt edildikten sonra uygun bir
zamanda izlenerek çözümlemesi yapılır.

Gözlemler kendi içinde haberli gözlem ve habersiz gözlem olarak da ayrılabilir. Haberli gözlemlerde
gözlenecek kişilere önceden bilgi verilerek kayıtlar tutulur. Habersiz gözlemlerde ise, gözlenen kişilere
herhangi bir bilgi verilmeden gözlem yapılır. Haberli gözlemler yapay davranışlar üretebileceği için
eleştirilmekte, habersiz gözlemler de etik bulunmadığı için bazı tartışmalara konu olmaktadır.

Yapılandırılmış görüşmelerde görüşme sırasında sorulacak soruların tümü önceden belirlenmiştir ve
bu sorular görüşülen kişilerin tümüne aynı sıra içinde yöneltilir. Yapılandırılmış görüşmeler sırasında ek
soru sorulmaz ve soruların sırasında herhangi bir değişikliğe gidilmez. Bu tür görüşmelerin başarılı
olabilmesi için görüşme kapsamının iyi belirlenmesi ve sorulabilecek soruların tümünün başarıyla
öngörülebilmesi gerekir. Bu iş, olanaklı olmakla birlikte, her zaman kolay değildir.

İşletmelerde eğitim gereksinimlerini belirlerken iş analizlerinden tam anlamıyla yararlanabilmek için
özellikle şu noktalara dikkat edilmelidir:
• İş analizlerinin doğru ve kapsamlı biçimde yapıldığından emin olunuz.
• Var olan iş tanımlarının iş analizlerine dayanıp dayanmadığını kontrol ediniz.
• İş tanımlarını incelerken gerekirse uzmanlardan yardım alınız.
• Her meslek, iş ya da görev için iş analizleri yapılmamış olabileceğini unutmayınız.
• İş analizlerinin sonuçlarını özellikle öngörülen insan nitelikleri açısından inceleyiniz.
• Var olan iş tanımlarının uygulamada ne kadar geçerli olduğunu araştırınız.

Eğitim gereksinimlerini önceliklendirirken yaygın olarak kullanılan bazı teknikler bulunmaktadır. Bunlardan biri de çoklu oylamadır.

İşletmelerdeki eğitim ve geliştirme çalışmaları açısından hedef kitle ikiye ayrılır. Birincil hedef kitle, eğitim programı doğrudan kimler için geliştiriliyorsa onları kapsar. Bu kişiler eğitimin asıl yararlanıcıları olarak kabul edilir. Eğitim gereksiniminin tanımında belirtilen sorunu yaşayan insanlar bu kişilerdir.
Dolayısıyla, eğitim, özü itibariyle onların gereksinimlerini karşılamak için üretilmektedir. İkincil hedef kitle ise, bazı değişiklikler yapmak koşuluyla eğitimden yararlanabilecek kişileri kapsar. Ancak buradaki değişiklik ya da program içi ayarlamaların çok sayıda ve ciddi nitelikte olmaması gerekir. “Başkaları da programdan yararlansın” diyerek büyük değişikliklere gidilirse artık o program aynı program değildir. Bu nedenle de, ayrı bir çalışmanın konusu olmalıdır.

İşletmeler sürekli planlar hazırlayarak ne zaman ne yapacaklarını öngörmeye çalışırlar. Bu planlar kapsamında ortaya çıkan gereksinimler öngörülmüş gereksinimlerdir. Açıklanmış gereksinimler ise, çoğu zaman kurumsal kanallarla ve belirli sayıda çalışan tarafından dile getirilir. Belirli işleri ya da görevleri üstlenmiş olan insanlar kendi gördükleri bir yetersizliği/eksikliği ortadan kaldırmak için eğitim isteminde bulunurlar. Hissedilen gereksinimler de genellikle bireysel isteğe bağlı olarak dile getirilen gereksinimlerdir. Ölçüte dayalı gereksinimlere normatif gereksinimler de denilmektedir. Bu tür gereksinimlerde olması istenen durumu çoğu zaman yasa koyucular, meslek örgütleri ya da işletme üst yönetimleri belirler. Ortada yasalar, yönetmelikler, genelgeler, direktifler, emirler, bağlayıcı kararlar vb. vardır.  Son olarak karşılaştırmalı gereksinimler ise bir şeye sahip olanlarla sahip olmayanların karşılaştırılmasına dayanır. Buna göre doğru cevap B seçeneğidir.

A, B, C ve D seçeneklerinde verilenler anketlerin geliştirilmesi ve uygulanması sırasında dikkat edilmesi gereken noktalardan biridir.  E seçeneğinde verilen ifadenin doğrusu özel sayılabilecek sorular varsa onları sona doğru sormak biçimindedir. Özel soruların başta sorulması yanıtlayıcıyı olumsuz yönde etkileyebilir. Buna göre doğru cevap E seçeneğidir.

Uygulamada en çok kullanılan görüşme biçimi yarı-yapılandırılmış görüşmelerdir. Çünkü bu tür görüşmelerde hem önemli konularla ilgili sorular mutlaka yöneltilmiş olur, hem etkileşim sağlanır, hem de izleme sorularıyla ek bilgilere ulaşılır. Toplanacak bilgilerle ilgili kategoriler genelde önceden belli olduğu için de çözümlemelerde güçlük yaşanmaz. Doğru cevap C seçeneğidir.

Bir işletmede saptanmış olan gereksinimlerden hangilerinin eğitim yoluyla çözümlenebileceği ve hangilerinin eğitim dışı seçenekleri gerektirdiğine karar vermek zordur.  Bu konuda sağlıklı kararlar verebilmek için üç kavram arasındaki ilişkinin iyi irdelenmesi gerekir. Bunlar potansiyel, kapasite ve performanstır. Potansiyel, bireyin tüm gizilgüçlerinin toplamıdır. Kapasite, genel olarak iş yapabilme ya da görevi başarabilme gücüdür. Performans ise bir işi başarıyla yapan kişinin sergilediği ya da yansıttığı eylemleri içerir. Doğru cevap D seçeneğidir.

İşletmeler sürekli planlar hazırlayarak ne zaman ne yapacaklarını öngörmeye çalışırlar. Bu planlar kapsamında ortaya çıkan gereksinimler öngörülmüş gereksinimlerdir. Açıklanmış gereksinimler ise, çoğu zaman kurumsal kanallarla ve belirli sayıda çalışan tarafından dile getirilir. Belirli işleri ya da görevleri üstlenmiş olan insanlar kendi gördükleri bir yetersizliği/eksikliği ortadan kaldırmak için eğitim isteminde bulunurlar. Hissedilen gereksinimler de genellikle bireysel isteğe bağlı olarak dile getirilen gereksinimlerdir. Ölçüte dayalı gereksinimlere normatif gereksinimler de denilmektedir. Bu tür gereksinimlerde olması istenen durumu çoğu zaman yasa koyucular, meslek örgütleri ya da işletme üst yönetimleri belirler. Ortada yasalar, yönetmelikler, genelgeler, direktifler, emirler, bağlayıcı kararlar vb. vardır.  Son olarak karşılaştırmalı gereksinimler ise bir şeye sahip olanlarla sahip olmayanların karşılaştırılmasına dayanır. Buna göre doğru cevap C seçeneğidir.

A, B, C ve E seçeneklerinde verilenler gözlem tekniğinin uygulanması sırasında dikkat edilmesi gereken noktalardan biridir.  D seçeneğinde verilen “Gözlemi gözlenen kişilerden habersiz yapmak” ifadesi bir gözlem türünü açıklamaktadır. Gözlem haberli ya da habersiz yapılabilir. Buna göre doğru cevap D seçeneğidir.

Yapılandırılmış görüşmelerde görüşme sırasında sorulacak soruların tümü önceden belirlenmiştir ve bu sorular görüşülen kişilerin tümüne aynı sıra içinde yöneltilir. Yapılandırılmamış görüşmelerde önceden herhangi bir soru hazırlanmaz, görüşme yapılan kişiye konu bildirilir ve yapacağı açıklamalar kayıt edilir. Yarı-yapılandırılmış görüşmelerde bazı sorular önceden hazırlanmıştır fakat görüşme sırasında yeni sorular da eklenebilir. Yüzeysel görüşmelerde katılımcıya birçok konu hakkında sorular sorulmakta ve yanıtlarını olabildiğince kısa tutması istenmektedir, hatta bazen yanıtlar önceden hazırlanmış form üzerinde işaretlenmektedir. Derinlemesine görüşmelerde ise, görüşme yapılan kişilerin sahip olduğu uzmanlık ya da deneyime bağlı olarak daha belirgin konularda görece az sayıda soru yöneltilerek uzun ve ayrıntılı yanıtlar beklenmektedir.

Delfi tekniği katılımcıların tek tek işletmede gördükleri eğitim gereksinimlerini yazmaları ile başlar, alınan yanıtlara göre bir liste hazırlanır ve son olarak gelen geribildirimler doğrultusunda düzeltmeler yapılarak listeye son şekli verilir. Nominal küme tekniği beyin fırtınası yoluyla olabildiğince çok gereksinim listelenerek başlar ve katılımcılar her seçeneğe puan vererek en önemli eğitim gereksinmeleri belirlenir. Sıralı düzenleme tekniğinde olası seçeneklerin en önemliden en önemsize doğru sıralaması yapılır. İşletmede gözlenen en önemli eğitim gereksinimi sıralamanın en tepesinde en az önemli olan gereksinim ise en altındadır. Eşleştirilmiş ağırlıklandırma tekniğinde her kartın üzerine bir gereksinim yazılır. Her seferinde iki seçenekten biri seçilir. Yapılan karşılaştırmalar sonucunda en son çıktı, en uygun bulunan seçenektir. Önceliklendirme matrisi ise, farklı veri kümeleri ve bunların elemanları arasındaki ilişkileri yansıtan, çok boyutlu, karmaşık ve hesaplı düşünerek önceliklendirme kararlarını kolaylaştırmayı amaçlayan bir tekniktir. Doğru cevap B seçeneğidir.

Delfi tekniği katılımcıların tek tek işletmede gördükleri eğitim gereksinimlerini yazmaları ile başlar, alınan yanıtlara göre bir liste hazırlanır ve son olarak gelen geribildirimler doğrultusunda düzeltmeler yapılarak listeye son şekli verilir. Nominal küme tekniği beyin fırtınası yoluyla olabildiğince çok gereksinim listelenerek başlar ve katılımcılar her seçeneğe puan vererek en önemli eğitim gereksinmeleri belirlenir. Sıralı düzenleme tekniğinde olası seçeneklerin en önemliden en önemsize doğru sıralaması yapılır. İşletmede gözlenen en önemli eğitim gereksinimi sıralamanın en tepesinde en az önemli olan gereksinim ise en altındadır. Eşleştirilmiş ağırlıklandırma tekniğinde her kartın üzerine bir gereksinim yazılır. Her seferinde iki seçenekten biri seçilir. Yapılan karşılaştırmalar sonucunda en son çıktı, en uygun bulunan seçenektir. Önceliklendirme matrisi ise, farklı veri kümeleri ve bunların elemanları arasındaki ilişkileri yansıtan, çok boyutlu, karmaşık ve hesaplı düşünerek önceliklendirme kararlarını kolaylaştırmayı amaçlayan bir tekniktir.

Delfi tekniği katılımcıların tek tek işletmede gördükleri eğitim gereksinimlerini yazmaları ile başlar, alınan yanıtlara göre bir liste hazırlanır ve son olarak gelen geribildirimler doğrultusunda düzeltmeler yapılarak listeye son şekli verilir. Nominal küme tekniği beyin fırtınası yoluyla olabildiğince çok gereksinim listelenerek başlar ve katılımcılar her seçeneğe puan vererek en önemli eğitim gereksinmeleri belirlenir. Pareto Diyagramı sorunların kök nedenlerini belirlemek ve olası değişkenlerin birbirlerini nasıl etkilediğini saptamak için kullanılır. Genelde “nedenlerin %20’si sonuçların %80’ini yaratır” ilkesinden hareket edilerek temel neden ya da nedenler bulunmaya çalışılır. Eşleştirilmiş ağırlıklandırma tekniğinde her kartın üzerine bir gereksinim yazılır. Her seferinde iki seçenekten biri seçilir. Yapılan karşılaştırmalar sonucunda en son çıktı, en uygun bulunan seçenektir. Önceliklendirme matrisi ise, farklı veri kümeleri ve bunların elemanları arasındaki ilişkileri yansıtan, çok boyutlu, karmaşık ve hesaplı düşünerek önceliklendirme kararlarını kolaylaştırmayı amaçlayan bir tekniktir. Doğru cevap C seçeneğidir.