İŞLETME YÖNETİMİ

Taylor’un ‘bilimsel yönetim’ yaklaşımı, Fayol’un ‘yönetim süreci’ yaklaşımı ve Weber’in ‘bürokrasi’ yaklaşımından oluşan klasik yönetim kuramı; faydacı (pragmatic) bir kuramdır ve işletmenin temel amacının yüksek kar elde etmek olduğu ve çalışanların performanslarının da karlılık düzeyine göre değerlendirilmesi gerektiği görüşüne dayanmaktadır.

Alfred P. Sloan (1875-1966) çıraklıktan yetişme bir makine mühendisidir ve yaşamının kırk beş yılını dünyanın en büyük endüstri işletmelerinden biri olan General Motors’ da geçirmiştir. Sloan 1963 yılında üst düzey yönetiminin sorunlarını ve bu sorunları kendi yöntemleriyle nasıl çözdüğünü anlattığı “ General Mo­tors’ daki Yıllarım- My Years with General Motors” adlı kitabı yazmıştır. Kitabında otoritenin merkezleşme ya da merkezleşmeme düzeyinin verilen kararları nasıl etkilediği konusu üzerinde durmakta ve otoritenin merkezileşmiş olmasının karar vermeye esneklik ve hız kazandırdığını vurgulamaktadır. Buna karşılık, üst düzey yöneticilerin taşıdıkları yükün daha da artacağını belirtmektedir.

Aşa­ğıda sıralanan ondört ilke Fayol tarafından ana hatlarıyla kitabında tanımlanmıştır:

Yöneltme (emir-komuta) birliği: Taylor’un işlevsel yönetim kavramına karşılık Fayol, emir-komuta zincirinde kargaşa çıkmaması için her ast’ın yalnızca bir üst’e bağlı olması gerektiğini ileri sürmüştür. Fayol’un bu görüşü yöneticiler arasında daha çok taraftar toplamıştır.

Fayol, yönetim faaliyetinin evrensel olduğunu vurgulayarak “yönetim nedir?” sorusunu yönetimi beş ayrı fonksiyona ayırarak tanımlamıştır. Fayol’un yaptığı bu tanım “yönetim süreci” olarak adlandırılmıştır.

Neo-klasik yönetim kuramı doğrultusunda geliştirilen modeller arasında Do­uglas Mc Gregor’un “X ve Y Tipi Yönetici Modeli”, Rensis Likert’in “Sistem 1- Sistem 4 Modeli”, Blake ve Mouton’un “Yönetsel Kafes Modeli”, Chris Argyris’in “Olgunlaşma Modeli” ve Frederick Herzberg’in “Hijyen Modeli” sayılabilir (Pugh, Hickson, Hinings, age, ss. 173-193).

Max Weber (1864-1920), Almanya’da doğmuştur. Hukuk alanında uzmanlaşmış ve Berlin Üniversitesinde öğretim üyesi olarak çalışmıştır. Weber’in örgütlerle ilgili çalışmalara katkısı, bürokrasi yaklaşımıyla olmuştur.

Weber’in bu yaklaşımı, örgütleri otorite ilişkileri bakımından tanımlamaktadır. Otorite ilişkilerinin incelenmesi, bireylerin emirlere uymalarının ve kendilerinden istenilenleri yapmalarının nedenleriyle ilgili kaygılardan kaynaklanmaktadır. Bu sorunla başa çıkabilmek için Weber, karşı koymalarına aldırmaksızın bireyleri itaat etmeye zorlama yeteneği olarak tanımladığı “güç” ve emir alan bireylerin gönüllü olarak uydukları “otorite” kavramları arasında bir ayırım yapmıştır. Bir otorite sisteminde; yönetilenler, yönetenlerin yasalara dayanarak yayınladıkları emirlerle karşılaşırlar. Weber, otoritenin yasallaştırdığı örgüt türleri arasında da ayırım yapmıştır. Bu örgüt türleri Weber tarafından “karizmatik”, “geleneksel” ve “akılcı-yasal” olarak adlandırılmıştır.

Henry L. Gantt; planlama, zamanlama ve denetim amaçlı kullanılan “Gantt grafikleri”ni geliştirmiştir. Bu yönteme göre, yapılacak işler önceden belirlenmekte, bu işlerin başlangıç ve bitiş tarihleri saptanmakta, işlerin öncesindeki ve sonrasındaki işler göz önünde bulundurularak bir çizelgeye yerleştirilmektedir. Daha sonra, planlanmış iş miktarı ile gerçekleştirilen iş miktarı karşılaştırılmaktadır. Gantt’ın geliştirdiği primli ücret sisteminde, hem bilimsel çalışmalarla belirlenmiş standartları aşan işçilere, hem de işçileri verimli çalıştırdıkları için ustabaşılara prim verilerek ödüllendirme söz konusudur. Bu nedenle Gantt, işçilerin işbaşında eğitiminden us­tabaşıların sorumlu tutulmasını önermiştir. Ayrıca, işbaşında arkadaş yöntemiyle yapılan eğitimin işçilerin morali üzerindeki olumlu etkisini vurgulamıştır.

Peter F. Drucker, bilimsel yönetim yaklaşımının faydacı (pragmatic) bir yaklaşım olduğunu kabul etmekle birlikte, işletmenin yalnızca para basma makinası olmadığını ve işletme  yönetiminin tek amacının kar olmadığını söyleyerek, tepkisel (reflexive) bir görüş öne sürmüş ve “amaçlara göre yönetim”in öneminden bahsederek Taylor’un görüşlerine katkıda bulunmuştur.

Rensis Likert’in Sistem 1- Sistem 4 Modeli

Likert, yukarıda değinilen görüşlerini açıklarken dört yönetim yaklaşımı tanımlamaktadır: Sistem 1, çalışanları sömüren ve otoriter işletme yönetimini tanımlamaktadır. Bu sistemde işletme yönetimi, korku ve gözdağı ögelerini kullanmakta, iletişim yukarıdan aşağıya doğru gerçekleşmektedir. Ast’lar ve üst’ler psikolojik olarak birbirinden uzaklaşmışlardır ve verilen kararların çoğunda ast’ların görüşü alınmamaktadır.

Amitai Etzioni, New York’da bulunan Columbia Üniversitesi’nde çalışan bir sosyologdur. Daha önceleri Kudüs’de konuşlanmış Hebrev Üniversitesi’nde ve Cali­fornia Üniversitesi’nin Berkeley Kampüsü’nde görev yapmıştır. Çalışmalarına, sos­yal düzen sorununu ele alarak ve örgütlerin yaşamlarını nasıl sürdürdükleri soru­suna yanıt arayarak başlamıştır.

Örgüt üyelerinin sorumluluk üstlenmeye istekli (rızalı) olmaları durumunda, biçimsel denetim me­kanizmasının yükü azalmaktadır. Bu bağlamda Etzioni, örgüt üyelerini örgütte tu­tabilmek için kullanılan güç türlerini; zorlayıcı ya da fiziksel acı çektirmeye dayanan güç (emre uymadığı için öldürmek gibi), ödüllendirici ya da faydacı güç (yüksek üc­ret gibi) ve normatif ya da kendini ispatlayıcı güç (sevgi, saygı gibi) olarak sınıflan­dırmakta ve “kandırıcı ya da anlamlı güç” olarak tanımladığı normatif gücün akılcı yönetimin göstergesi olduğunu ve ekip ruhu için gerekli olduğunu söylemektedir.