İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Bu dönemde, Arabistan yarımadasının değişik bölgelerinde küttâbların mevcudiyetine rastlanmakla birlikte, Mekke’de var olup olmadıkları konusunda kesin bir bilgi yoktur.

Arap yarımadasının en eğitimli kesimi kabul edilen Hireliler eğitmenlerin başında geliyorlardı. Hireli Müslümanlardan bazıları Hz. Ömer döneminde Medine’deki Müslüman çocuklarına dersler vermişlerdi.

Kûfe’de Ebû Kâsım el-Belhî (ö. 105/723) tarafından kurulan küttâbda da yaklaşık üç yüz öğrenci eğitim görüyordu.

Hz. Peygamber zamanında, Mekke’de herhangi bir küttâbın varlığına rastlanmamakla beraber, Medine’de altı tane mecvut olduğu tespit edilmiştir. Bunlar, Küttâbü’l-Urve, Küttâb-ı Benî Amr b. Osman, Küttâb-ı İshak el-A’rec, Küttâbü’n-Nasr, Küttâb-ı İbn Zeyân ve Küttâb-ı Rezin’dir. Kûfe’de Ebû Kâsım el-Belhî (ö. 105/723) tarafından kurulan küttâbda da yaklaşık üç yüz öğrenci eğitim görüyordu

Mescid-i Nebevi içerisinde eğitim ve öğretim faaliyetleri için ayrılan kısıma suffe adı verildi. Suffe daha sonraki dönemlerde İslâm dünyasındaki ilk yüksek öğretim kurumu olarak kabul edilmiştir.

Suffede ağırlıklı olarak erkeklerin bulundukları bilinmekle beraber, kadınlar için tahsis edilmiş bir bölüm de bulunmaktaydı.

Abbasî halifeleri her ne kadar asıl ilgilerini daha başından Beytü’l-Hikme’de yoğunlaştırmış olsalar da, camilerdeki ders halkaları da etkin vasfını devam ettirmişlerdir. Yukarıda sözü edilen camilerin yanı sıra, 970’te Cevher el-Sıkıllî tarafından inşa ettirildikten kısa bir süre sonra ilmi tedkik ve araştırmalara tahsis edilen Mısır’daki el-Ezher Camii dönemin önde gelen ilim merkezlerinden birisi olmuştur. Abbasî dönemi Mısır’ında, İslâm dünyasının ilk üniversitelerinden birisi olarak kabul edilen bu camiden başka, altı tane daha büyük cami ve çok sayıda mescitte eğitim verilmekteydi. Fâtımîler’in kurduğu en önemli Eğitim Kurumu Ezher'dir.

İslâmiyet öncesi dönemden itibaren okuma yazma eğitiminin verildiği, bir çeşit sıbyan mektebi niteliği taşıyan kurumlara küttâb adı verilmiştir. Bu dönemde, Arabistan yarımadasının değişik bölgelerinde küttâbların mevcudiyetine rastlanmakla birlikte, Mekke’de var olup olmadıkları konusunda kesin bir bilgi yoktur.

Hz. Peygamber zamanında, Mekke’de herhangi bir küttâbın varlığına rastlanmamakla beraber, Medine’de altı tane mecvut olduğu tespit edilmiştir. Bunlar, Küttâbü’l-Urve, Küttâb-ı Benî Amr b. Osman, Küttâb-ı İshak el-A’rec, Küttâbü’n-Nasr, Küttâb-ı İbn Zeyân ve Küttâb-ı Rezin’dir. Bu küttâblar, bilhassa suffe’nin toplumun ihtiyaçlarını karşılayamaz hale gelmesiyle birlikte Müslüman çocuklarının eğitiminde daha da etkin bir
rol üstlenmişlerdir.

Küttâblarda zaman zaman bir eğitim unsuru olarak cezaya başvurulduğu da olurdu. Falaka disiplinin sağlanması için gerekli araçlardan birisi olarak kabul edilirdi. Nitekim meşhur islam filozofu İbn Sina, falakayı öğrenci yetiştirme sanatının en kıymetli yardımcılarından birisi olarak nitelemişti.

Hicretin hemen sonrasında, Yeni İslâm devletinin başkenti olan Medine’de Hz. Peygamber’in gündelik hayatını ve faaliyetlerini sürdürebileceği bir mescit inşa edildi. Mescid-i Nebevi adı verilen bu yapı üç bölüme  yrılarak, birinci bölümü Hz.Peygamber’in ailesine, ikinci bölümü ibadet, üçüncü bölümü de eğitim ve öğretim faaliyetlerine tahsis edildi.

Mescid-i Nebevi içerisinde eğitim ve öğretim faaliyetleri için ayrılan kısıma suffe adı verildi. Suffe daha sonraki dönemlerde İslâm dünyasındaki ilk yüksek öğretim kurumu olarak kabul edilmiştir.

Suffe’de okuma-yazma, Kur’an ilimleri, akaid ve kıraat gibi konular öğretilirdi. Hz. Peygamber ashâb-ı suffe adı da verilen bu sahabelerin eğitimi için kendilerinin dışında bazı hocalar da görevlendirilmişti. Ubâde b. Sâmit yazı yazmayı ve Kur’an okumayı öğretiyordu. Abdullah b. Sa’id b. As hikmet öğretmeniydi. Muallim Mirdas ve Cübeyr ibn Hayyât es-Sakafi de suffedeki diğer öğretmenlerdi.

Endülüs Emevîleri hâkimiyet sahasındaki camiler ve mescitler, öğretmenlerin evleri ve devlet tarafından açılan yatılı mekteplerin dışında eğitim faaliyetlerinin gerçekleştirildiği yegane mekanlardı. Çocuklara, altı yaşından itibaren yedi yıl süreyle, Kur’an, ilmihal bilgileri, Arapça ve şiir öğretilirdi. Öğretmenlerin ücretleri devlet tarafından ödenir, ilk eğitimlerini tamamlayan öğrenciler şeyh denilen müderrislerin etrafındaki halkalara katılırlardı.

Burada öğrenim gören öğrenciler, eğitimlerini tamamladıktan sonra ihtiyaç duyulan bölgelere  İslâm dinini öğretmek amacıyla  önderiliyorlardı.Bilhassa başta Ebû Hureyre olmak üzere çok sayıda hadis ravisinin buradan yetişmiş olması bunun en önemli delilidir.Yine, İslâm hukuku alanında önemli isimler olan Abdullah b. Ömer, Abdullah b. Mes’ud gibi sahabeler ile Hz. Peygamber’in müezzini Bilâl-i Habeşî, büyük mutasavvıf Ebu Zerr, Selman-ı Fârisî ve Irak fatihi Sa’d b. Ebî Vakkas da suffeden yetişen sahabelerden bazılarıydı.

Bilgi ve hikmet evi anlamlarını taşıyan Beytü’l-Hikme, Abbasîler dönemine ait bir eğitim kurumu olup, 830 yılında, Halife Memun tarafından Bağdat’ta kurulmuştur.

Hz. Ömer’in halifeliği döneminde bilhassa bazı mescitler eğitim ve öğretim konusunda oldukça ön plana çıkmışlardı. Vaktiyle Sa’d b. Ebi Vakkas tarafından kurulmuş olan Kûfe Mescidi bunlardan birisiydi. Hz. Ömer bu mescitte öğretmenlik yapması için Abdullah b. Mes’ud’u görevlendirmiş, o da geniş bir ders halkası oluşturarak çok sayıda talebe yetiştirmişti.

İslâm dünyasında ilk sahâflar Abbasîler devrinde ortaya çıkmışlardır

Emeviler Dönemi'nde her biri önemli birer ilim ve irfan merkezi olan büyük camiler inşa edilmiştir. Emevî Devleti’nin başkenti Şam’daki
Emevîyye Camii bu konuda en önde gelenlerden birisiydi. Hicri 83 yılında Velid b. Abdülmelik (705-715) tarafından Şam’da inşa ettirilen bu camide çok sayıda bilim adamı dersler veriyor, müderrisler için yeterli maaş ve yiyecek tahsis ediliyordu. Bu caminin batı tarafında Mağrib’li talebelerin toplanıp ders okudukları bir Maliki zaviyesi yer almaktaydı.

970’te Cevher el-Sıkıllî tarafından inşa ettirildikten kısa bir süre sonra ilmi tedkik ve araştırmalara tahsis edilen Mısır’daki el-Ezher Camii dönemin  önde gelen ilim merkezlerinden birisi olmuştur. Abbasî dönemi Mısır’ında, İslâm dünyasının ilk üniversitelerinden birisi olarak kabul edilen bu camiden başka, altı tane daha büyük cami ve çok sayıda mescitte eğitim verilmekteydi.