İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Ordunun merkezinde başkumandanla onun muhafız kıtası bulunur ve bu kısma ‘kalbü’lceyş’ denirdi. Merkezin sağında yer alan birliklere ‘meymene’, solundaki birliklere ‘meysere’, önde bulunan zırhlı süvarilerden oluşan birliklere ‘talîa, mukaddeme, nezîre, pîşdar’, arkadaki birliklere ise ‘sâkatü’l-ceyş ve muahhira’ adları verilirdi.

Çoğulu gazavât olan gazve, akın, saldırı ve din uğruna yapılan savaş demektir. Asker sayısı az veya çok olsun, savaş ya da başka amaçla hareket edilsin, çarpışma olsun veya olmasın Hz. Peygamber’in bütün seferlerine gazve denir.

Hz. Peygamber’in bizzat yönettiği gazvelerin sayısı yirmi yedidir. Bunlardan yalnız dokuzunda savaş meydana gelmiştir. Gazvelerin ilki 2. yılın Safer ayındaki (Ağustos 623) Veddan Gazvesi, sonuncusu da 9. yılın Receb ayındaki (Ekim 630) Tebük Gazvesi’dir.

Hz. Peygamber’in bizzat katılmayıp görevlendirdiği kumandanlarla sevk ve idare ettiği seferlere askerî birlik, silahlı tim anlamında seriyye denir. Bu askerî birlikler, görevleri icabı çok defa geceleyin yol almaları, gizli hareket etmeleri ve baskın şeklinde harekât planı yürütmelerinden dolayı bu adı almışlardır. Harekât planları, asker sayısı ve eylem biçimleri açısından gazve ile seriyye arasında fark varsa da bu iki terim arasındaki en belirleyici unsur Hz. Peygamber’in bizzat kumanda edip etmemesidir.

Câhiliye devrinde olduğu gibi İslâmî dönemde de ağırlık ve büyüklüğüne göre değişen çeşitli kalkanlar kullanılıyordu. Çok sayıda askerin arkasına sığınarak surlara yaklaşmak için kullandıkları büyük kalkanlara ‘el-kaf ’ denilirdi.

Hz. Ömer, 641 yılında fey (vergi) gelirlerini hak edenlere dağıtmak için Dîvânü’l-atâ adlı teşkilâtı oluşturdu. Bu arada ordunun defterleri de tutularak düzenli orduya geçişin temeli atıldı. Böylece orduyu bir kurum haline getiren ve maaşlı askerlerden düzenli bir ordu kuran Hz. Ömer, askerlerin ticaret veya ziraatla uğraşmasını yasakladı ve Ebü’d-Derdâ’yı Suriye’deki bir askerî birliğe kadılcünd tayin ederek askerî kadılık görevini de başlattı.

Emevîlerden itibaren Dîvânü’l-cünd askerlik işlerine tahsis edildi ve kabilelere göre kayıt sistemi sürdürüldü. Bundan dolayı Emevî ordusunun esasını, mürtezika denilen düzenli ve sürekli statüdeki muvazzaf askerler oluşturdu. Devletten düzenli maaş alan muvazzaf askerlerden hastalananların maaşları da aksatmaksızın ödenir, öldürülen veya ölenlerin hakları vârislerine intikal ederdi. Bunun yanında cihadın faziletinden istifade etmek amacıyla kendi arzularıyla cepheye gidenler de vardı ki, bunlara mütetavvia adı verilirdi. Bunlar maaş almayıp, sadece ele geçirilen ganimetten pay alırlar ve çoğu sınır boylarında inşa edilen ribâtlarda yaşardı.

Abbasîlerde askerlikle ilgili işleri yürüten Dîvânü’l-ceyş Meclisü’t-takrîr ve Meclisü’l-mukabele adıyla ikiye ayrıldı. Bunların ilki askerlerin ücretleriyle ödeme zamanlarını tespit eder, ikincisi ise askere alınanların kayıtlarını tutardı.

Ortaçağda Müslüman devletler ile gayri Müslim devletlerarasında sınır teşkil eden askerî maksatlarla tahkim edilmiş şehir ve kalelerin bulunduğu uç bölgelere ile geçiş noktalarına sugûr denilir. Emevîler zamanında iskân edilmeye ve müstahkem yerlere kurulmaya başlanan bu uç bölgeleri zaman içinde merkezi Maraş olan es-Sugûrü’ş-Şâmiyye ve merkezi Malatya olan es-Sugûrü’l-Cezîriyye olmak üzere ikiye ayrıldı.

Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d’ın kumandası altında yaklaşık 300 gemilik İslâm donanması Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında Herakleios’un oğlu II. Kostans’ın kumandasındaki 500 parçadan oluşan Bizans donanmasını büyük bir yenilgiye uğrattı. Gemilerin çokluğu sebebiyle gemi direkleri anlamında Zâtü’s-savârî adıyla anılan ve Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdiren bu savaş Müslümanların ilk büyük deniz zaferidir. Böylece Bizans’a üstün gelecek donanmayı oluşturan Müslümanlara İstanbul yolu açıldı.

İslâmiyet öncesi Arabistan’da Mekke’de ordu komutanlığı anlamına gelen kıyâde gibi bazı örnekler dışında askerî kurumlar da oluşmamıştı. Mensup oldukları kabilenin sosyal yapısına uygun bir hayat süren Araplar bazen topraklarını koruma ihtiyacı duyuyorlardı. Bu durumda geçici olarak eli silah tutan erkekler kılıç, ok, mızrak ve kalkan gibi o dönemin bili-nen silahlarıyla, yaya veya süvari olarak kabile liderinin komutasında düşmanla savaşıyorlardı.