İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Türkçede hakanın oturduğu şehre veya otağının kurulduğu yere ordu denir. Ordunun Arapçadaki karşılıkları ise savaşmak için bir araya gelen insan topluluğu ve yardımcıları anlamındaki ceyş ve cünd ile bir araya gelmek, toplanmak anlamındaki askerdir. Doğru yanıt D’dir.

Müslümanları yurtlarından çıkaran Mekkeli müşrikler düşmanlıklarını sürdürmeleri, Medine otlaklarına kadar ulaşan müş­rik hücumları ensar ve muhacirlerin topraklarının istilâ edileceğinden endişe duymalarına sebep oluyordu. Bu saldırılara karşı koymak, her türlü dış tehlike ve tehdide karşı önlem alarak bu endişeleri gidermek gerekiyordu. Haksız saldırıya uğramaları sebebiyle savaşma izni verilen Müslümanlardan düşmana karşı hazır­lıklı olmaları da isteniyordu. Bundan dolayı Hz. Peygamber Medine döneminde saldırganları cezalandırmak, düşman güçlerinin birleşmesini önlemek, yol ve ti­caret güvenliğini sağlamak gibi çeşitli amaçlara yönelik bir dizi askerî harekât ve savaşa girişerek askerî kurumların ortaya çıkmasının öncülüğünü yaptı.  Doğru yanıt A’dır.

Ordunun sefer halindeki dü­zenini ifade eden ‘hamîs’ aynı zamanda beşli düzene karşılık geliyordu. Ordunun merkezinde başkumandanla onun muhafız kıtası bulunur ve bu kısma ‘kalbü’l-ceyş’ denirdi. Merkezin sağında yer alan birliklere ‘meymene’, solundaki birliklere ‘meysere’, önde bulunan zırhlı süvarilerden oluşan birliklere ‘talîa, mukaddeme, nezîre, pîşdar’, arkadaki birliklere ise ‘sâkatü’l-ceyş ve muahhira’ adları verilirdi. Gazve ile aynı kökten türeyen, savaş, savaş yeri, savaş anı gibi anlamlara gelen ‘megzâ’nın çoğulu olan megazî Hz. Peygamber’in gazve ve seriyyelerinin tamamını içerir. Hz. Peygamber’in bizzat katılmayıp görevlendirdiği kumandanlarla sevk ve idare ettiği seferlere askerî birlik, silahlı tim anlamında seriyye denir. Doğru yanıt C’dir.

Emevî ordusunun esasını, mürtezika denilen düzenli ve sü­rekli statüdeki muvazzaf askerler oluşturdu. Devletten düzenli maaş alan muvaz­zaf askerlerden hastalananların maaşları da aksatmaksızın ödenir, öldürülen veya ölenlerin hakları vârislerine intikal ederdi. Bunun yanında cihadın faziletinden istifade etmek amacıyla kendi arzularıyla cepheye gidenler de vardı ki, bunlara mütetavvia adı verilirdi. Bunlar maaş almayıp, sadece ele geçirilen ganimetten pay alırlar ve çoğu sınır boylarında inşa edilen ribâtlarda yaşardı.

Emevî ordu­sunda kılıç, kalkan ve mızrak taşıyan piyadelere müşât veya reccâle denilirdi. Kılıç, kalkan, mızrak, savaş baltası, yay ve ok kullanan süvariler ise fürsân adını alırlardı. 

 Emevîler zamanında İranlılardan beşli ta’biye usulü alındı. Buna göre ordu ortada başkuman­danın emrinde savaşan birlikler ‘kalbü’l-ceyş’, sağ kanat ‘meymene’, sol ka­nat ‘meysere’, süvarilerden oluşan öncü birlikler ‘talîa veya mukaddeme’ ve artçı birliklerden ‘sâkatü’l-ceyş’ oluşuyordu.  Doğru yanıt C’dir.

Her biri özel stratejik amaçları olan askerî operasyonlar olan seriyyeler sebep ve sonuçları bakımından dört ana grupta toplanabilir:

Abbasî ordusunda ku­şatma silahlarının yapımı ve onarımıyla ilgili teknik elemanların yanında maran­goz ve duvarcı gibi çeşitli zanaat erbabından oluşan istihkâm sınıfı daha da gelişti­rilmişti. Mancınık mühendislerinin başı emîrü’l-mancınîkıyyîn idi. Bu dönemden itibaren tıbbın gelişimine paralel olarak orduda her türlü ilaç ve tıbbî aletin bulun­duğu seyyar hastane denilebilecek birimler oluşturuldu; veterinerler görevlendi­rildi. Doğru yanıt C’dir.

Abbasîlerde Türklerin askere alınmasına ikinci halife Ebû Ca’fer el Mansûr’dan itibaren başlandı. Hârûnürreşîd muhafız birliklerine çok güvendiği Türk asıllı askerlere daha çok yer verdi. Ancak Abbasî ordusuna Türklerin yer almasıyla ilgili asıl süreç Arap ve İranlı askerlere karşı güveni sarsılan Me’mûn dö­neminde başladı. Me’mûn Türk gençlerinden, kısa süre sonra yaygınlaşan mem­lük asker sisteminin ilk örneği sayılabilecek özel birlikler kurdu. Onun zamanında Türk kumandanların emrindeki Türklerin sayısı 8.000-10.000 civarındaydı. An­nesi Türk olan Mu’tasım-Billâh’ın ordunun büyük bölümünü Türk asıllı gençler­den oluşturması ve muhafız birliklerini onlardan kurmasıyla orduda Türk nüfuzu en yüksek seviyeye ulaştı. Doğru yanıt B’dir.

Alkame b. Mücezziz’in seferi istisna edilirse ilk deniz akınları ve donanma oluşturulması çabaları Hz. Ömer zamanında başladı. Bu dönemde gerçekleştiri­len fetihler sonunda Müslümanlar Doğu Akdeniz sahillerinin büyük bir bölümü­nü fethettiler. Doğru yanıt D’dir.

Halifeliğinin ilk yıllarında Muâviye’nin denize açılma isteğini Hz. Ömer gibi kabul etmeyen Hz. Osman 27 (647-648) yılında Kıbrıs’a sefer konusunda ikna edildi. Sahillerin askerî bakımdan takviye edilmesi, Muâviye’nin yanına eşini de al­ması ve kimseyi sefere zorlamaması ileri sürülen şartlar arasındaydı. 28 (648-649) yılında çok sayıda gemi İskenderiye ve Akkâ’dan denize açıldı. Kıbrıs barış yoluyla fethedilerek yıll144ık 7200 altın vergiye bağlandı. Doğru yanıt E’dir.

Kıbrıs’ın fethinden sonra Müslümanlar Mısır ve Suriye’deki üslerden deniz seferleri düzenlemeye başladılar. Alınan tedbirler ve izlenen strateji kısa sürede sonuç verdi. Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d’ın kumandası altında yaklaşık 300 gemilik İslâm donanması Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında Herakleios’un oğlu II. Kostans’ın kumandasındaki 500 parçadan oluşan Bizans donanmasını bü­yük bir yenilgiye uğrattı. Gemilerin çokluğu sebebiyle gemi direkleri anlamında Zâtü’s-savârî adıyla anılan ve Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdiren bu savaş Müslümanların ilk büyük deniz zaferidir. Böylece Bizans’a üstün gelecek donanmayı oluşturan Müslümanlara İstanbul yolu açıldı. Doğru yanıt A’dır.

Hz. Peygamber dönemindeki askerî yapılanma söz konusu olunca gazve ve seriye kavramlarının bilinmesi gerekir. Çoğulu gazavât olan gazve, akın, saldırı ve din uğruna yapılan savaş demektir. Asker sayısı az veya çok olsun, savaş ya da baş- ka amaçla hareket edilsin, çarpışma olsun veya olmasın Hz. Peygamber’in bütün seferlerine gazve denir. Hz. Peygamber’in bizzat yönettiği gazvelerin sayısı yirmi yedidir. Bunlardan yalnız dokuzunda savaş meydana gelmiştir. Gazvelerin ilki 2. yılın Safer ayındaki (Ağustos 623) Veddan Gazvesi, sonuncusu da 9. yılın Receb ayındaki (Ekim 630) Tebük Gazvesi’dir.

Câhiliye devrinde olduğu gibi İslâmî dönemde de ağırlık ve büyüklüğüne göre değişen çeşitli kalkanlar kullanılıyordu. Çok sayıda askerin arkasına sığınarak surlara yaklaşmak için kullandıkları büyük kalkanlara ‘el-kaf ’ denilirdi. Okçulu- ğuyla tanınan Ebû Talha el-Ensârî, Uhud Gazvesi’nde üç adet kalkanı olan Hz. Peygamber’i deriden kalkanıyla korudu.

Hz. Ömer, 641 yılında fey (vergi) gelirlerini hak edenlere dağıtmak için Dîvânü’l-atâ adlı teşkilâtı oluşturdu. Bu arada ordunun defterleri de tutularak düzenli orduya geçişin temeli atıldı.

Bu arada ordunun defterleri de tutularak dü- zenli orduya geçişin temeli atıldı. Böylece orduyu bir kurum haline getiren ve ma- aşlı askerlerden düzenli bir ordu kuran Hz. Ömer, askerlerin ticaret veya ziraatla uğraşmasını yasakladı ve Ebü’d-Derdâ’yı Suriye’deki bir askerî birliğe kadılcünd tayin ederek askerî kadılık görevini de başlattı.

Hz. Ömer’in başlattığı askerî örgütlenmeyi oluşan yeni şartlara göre  geliştiren Emevî halifeleri zorunlu askerlik sistemini getirdiler. Emevîlerden itibaren Dîvânü’l-cünd askerlik işlerine tahsis edildi ve kabilelere göre kayıt sistemi sürdürüldü. Bundan dolayı Emevî ordusunun esasını, mürtezika denilen düzenli ve sürekli statüdeki muvazzaf askerler oluşturdu. Devletten düzenli maaş alan muvaz- zaf askerlerden hastalananların maaşları da aksatmaksızın ödenir, öldürülen veya ölenlerin hakları vârislerine intikal ederdi.

Orduda cihadın faziletini anlatarak kahramanlık duygularını harekete geçiren  ve askerlerin moral gücünü yükselten hatip, vâiz ve karîlerin yanında kahramanlık şiirleri okuyan şairlerle geçmişte savaş meydanlarındaki cesaret ve fedakârlık örneklerini anlatan kıssacılar görevlendirildi. Orduda ayrıca kâtipler, ganimetleri toplayıp taksim eden sâhibü’l-akbâzlar, elçiler, tercümanlar, İslâm’a çağıran duâtlar, süratle hareket edip kumandanlar arasında haberleşmeyi sağlayan suât adlı görevliler de bulunuyordu. Çok eski tarihlerden itibaren ordularda askerî bando olarak nitelendirilebilecek bir mûsiki takımı da bulunuyordu.

Muâviye halife olunca denizciliğe daha çok önem verdi. Kaynaklarda Muâviye’nin İskenderiye ve bütün sahil şehirlerinde gemiler hazırlattığı ve İstanbul kuşatma- sında biner süvari taşıyan 300 büyük gemi, 5000 kadar da yüzer kişi taşıyan hareket kabiliyeti yüksek hafif gemilerin bulunduğu kaydedilir. Bu rakamlar biraz abartılı olsa da Emevîlerin ilk döneminde İslam donanmasındaki gemi sayısının 1700’e ulaştığı bilinmektedir. 669 yılında İstanbul’u kuşatan Müslümanlar bir ne- tice alamadılarsa da, Bizans başkentine deniz yoluyla ulaşabileceklerini gösterdiler.

Abbasîlerden ayrı olarak İdrîsîlerin Fas’ta (788), Ağlebîlerin Tunus’ta (800) birer denizci devlet olarak bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra, İslâm donanması- nı Akdeniz’de temsil etmeye başlandı. Endülüs’ten sürülen 10.000 kadar denizci bir süre İskenderiye’de kaldıktan sonra 827’de reisleri Ebû Hafs el-Bellûtî kumandasında kırk parça gemiyle Girit’e gelerek adayı fethettiler. Kandiye şehrini kurarak bir tersane inşa ettiler. Ağlebîler de Sicilya’nın fethini tamamladılar (902). Stratejik bakımdan önemli bu iki adanın fethi Akdeniz’de Müslümanların üstünlüğü ele geçirmelerine yol açtı. Bundan sonra Müslümanlar yaklaşık bir buçuk asır boyunca Ege denizini kontrol altında tutarak Bizans deniz gücünü etkisiz hale getirdiler.

Müslümanlar Mısır ve Suriye’deki üslerden deniz seferleri düzenlemeye başladılar. Alınan tedbirler ve izlenen strateji kısa sürede sonuç verdi. Mısır Valisi Abdullah b. Sa’d’ın kumandası altında yaklaşık 300 gemilik İslâm donanması Antalya’nın Finike ilçesi açıklarında Herakleios’un oğlu II. Kostans’ın kumandasındaki 500 parçadan oluşan Bizans donanmasını büyük bir yenilgiye uğrattı. Gemilerin çokluğu sebebiyle gemi direkleri anlamında Zâtü’s-savârî adıyla anılan ve Bizans’ın Doğu Akdeniz’deki hâkimiyeti sona erdiren bu savaş Müslümanların ilk büyük deniz zaferidir. Böylece Bizans’a üstün gelecek donanmayı oluşturan Müslümanlara İstanbul yolu açıldı.

Hz. Peygamber İslâmiyet’in yayılmasını hızlandırmak, fetihleri teşvik etmek ve ölü arazilerin canlandırılmasını sağlamak başta olmak üzere çeşitli sebeplerle çok sayıda kişiye iktâ vermiştir. . Hz. Osman döneminde daha farklı bir yol izlenmiş ve benimsenen iktâ politikasıyla çok sayıda Arap kabilesinin Doğu Akdeniz sahil şeridi gibi fethedilen uç bölgelere iskânı sağlanmış, iç bölgelerde ise savaş ganimeti olarak ele geçirilen servetle ölü araziler canlandırılarak ülkenin tarıma uygun bölgelerini: ziraat alanında kalkındırmak hedeflenmiştir.