İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Hz. Ali’den sonra Kûfe’de Hz. Hasan’a biat edildi. Ancak Hz. Hasan Müslümanlar arasında yeni bir savaşın çıkmaması ve mevcut siyasi ortamın iktidarının devamı için uygun olmadığını düşünerek halifelikten çekildi (661).

Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ali Medine halkının seçimiyle, Hz. Ömer halef bırakma suretiyle, Hz. Osman da şûra yoluyla halife oldu.

Me’mûn’dan sonra Türklerin desteğiyle halife olan kardeşi Mu’tasım, 836’da Sâmerrâ şehrini kurarak hilâfet merkezini oraya nakletti.

1055’te Tuğrul Bey Bağdat’a gelerek Büveyhî hâkimiyetine son verdi. Böylece Sel- çuklu himayesine giren Abbasî hilâfetinde yeni bir dönem başladı.

Sikke bastırmak da hilâfet ve egemenlik alametlerindendi. Emevî Halifesi Abdülmelik b. Mervân, o güne kadar İslâm devletinde kullanılan Bizans ve Sâsânî paralarını tedavülden kaldırıp üzerinde kendi adı bulunan dinar ve dirhem adlı sikkeler bastırdı ve bu uygulama daha sonraki halifeler tarafından da sürdürüldü.

1258’de Moğol istilâsıyla Bağdat Abbasî halifeliği sona erince İslâm dünyası üç yıl halifesiz kaldı.

Emevîler döneminde en önemli divan, Dımaşk’taki toprak vergilerinin takdiri ve toplanmasıyla ilgili işleri üstlenen Dîvânü’l-harâc’tı. Yazışmalarla ilgili Dîvânü’rresâil’i aktif hâle getiren Muâviye b. Ebû Süfyân, her mektup veya dokümanın orijinalinin kontrol edilip mühürlenerek gönderilmesinden sonra bir kopyasının saklanacağı Dîvânü’l-hâtem’i oluşturdu. Muâviye, Hz. Peygamber zamanında ilk nüvesi oluşturulan berîd’i merkez teşkilatının bir parçası hâline getirdi. Posta ve istihbarat işlerini yürüten Dîvânü’l-berîd Emevîler zamanında sürekli gelişti. Dîvânü’l-cünd aralıklarla kabile esasına göre Arapların kayıtlarını tutmak için nüfus sayımlarını sürdürdü. İlk defa bu dönemde oluşturulan Dîvânü’t-tırâz sancaklar, bayraklar, resmî elbiseler ve bazı eşyanın üretiminden sorumluydu.

Hz. Peygamber toplanan bu gelirlerin bir kısmını zekâtta olduğu gibi Kuran-ı Kerim’de belirtilen sarf yerlerine harcamakta, bir kısmını da gerekli yerlere kendi takdirine göre kullanmaktaydı. Bu harcama kalemlerinin başında savaş giderleriyle yoksullara yapılan yardımlar gelmekteydi. Öte yandan İslâm devletinin çeşitli bölgelerine tayin edilen memurlara, ortaya çıkmaya başlayan beytülmâlden maaş bağlama uygulamasına da geçildi.

Suçlular için ilk defa hapishane kuran Hz. Ömer başta yargılama usulleri olmak üzere hukuk sahasında sonraki dönemlerde takip edilen çok sayıda kural ve esası yürürlüğe koydu.

Endülüs Emevî Devleti’nde başşehir Kurtuba dışında kalan yerler idari bakımdan şehirler anlamında ‘küver’, sınır bölgeleri anlamında ‘sugûr’ olmak üzere iki kısma ayrılırdı. Vilayetler doğrudan devlet başkanı tarafından atanan valiler, sınır bölgeleri ise ‘kâid’ adlı kumandanlar tarafından yönetilirdi. Ortaçağda kurulan İslâm devletleri idareleri altındaki toprakları eyalet ve şehirlere bölerek yönetmeyi sürdürdüler.

Sözlükte “birinin yerine geçmek, ardından gelmek veya gitmek, vekâlet veya temsil etmek” gibi anlamlara gelen hilâfet kelimesi, İslâm devletlerinde Hz. Peygamber’den sonraki devlet başkanlığı kurumunu ifade eden bir terimdir.

İlk dönemlerden itibaren halifelik görevini üstlenen kimselere ‘Hz. Peygamber’in halifesi’ unvanı verilmiştir. Hz. Ebû Bekir’den itibaren devlet başkanları için halife tabiri kullanılmaya başlanmışsa da, İslâm medeniyetindeki hilâfet kavramı ve kurumu uzun bir tarihî gelişimin, birbirinden oldukça farklı uygulamaların ürünüdür.

Devletin başı olan halife Medine’de bulunan Müslümanlar tarafından tespit ve tayin ediliyor, daha sonra da diğer vilayetlerde ulunan Müslümanların biatı alınıyordu. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ali Medine halkının seçimiyle, Hz. Ömer halef bırakma suretiyle, Hz. Osman da şûra yoluyla halife oldu.

Devletin başı olan halife Medine’de bulunan Müslümanlar tarafından tespit ve tayin ediliyor, daha sonra da diğer vilayetlerde bulunan
Müslümanların biatı alınıyordu. Hz. Ebû Bekir ile Hz. Ali Medine halkının seçimiyle, Hz. Ömer halef bırakma suretiyle, Hz. Osman da şûra yoluyla halife oldu.