İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

İslam kültürünü kendi içerisinde İslam dünyasını oluşturan milletlere göre alt kültürlere veya kültür öbeklerine ayırabiliriz; Türk Kültürü, Arap Kültürü, Fars Kültürü gibi. Çünkü İslam’ı anlamada, yorumlamada ve yaşamada bu milletlerin İslam kültürü içerisinde az-çok farklılıkları vardır. Bunun en önemli nedeni, İslam’ın iman ve ibadet esaslarına açıkça aykırı görülmeyen İslam öncesi kültürlerindeki bazı kültürel unsurları İslam sonrası da aynen veya İslam’a uygun hale getirilerek yaşatılmasıdır. Örneğin Türk İslam kültüründe bir Mevlid geleneği ortaya çıkmıştır ve bu önemli bir yere sahiptir. Esasen Mevlid İran veya Arap İslam kültüründe yoktur; Mısır veya bazı Kuzey Afrika ülkelerinde ve Bal-kanlarda varsa da, bu Osmanlı tesiriyledir. Türk İslam kültüründe Mevlid geleneğinin ortaya çıkması, Türklerin İslam öncesi atalarının ruhuna saygı göstermeleri ve atalarını anma geleneğinden kaynaklanır. Türklerin Müslüman olmasıyla bu kültür Hz. Muhammed’in ölümünü yâd etmeye dönüşmüştür.

Müslümanların doğa ve evren anlayışlarıyla oluşturdukları maddi etkinlik ve onun ortaya çıkardığı doğa bilimleri ve teknolojinin bütününü İslam medeniyeti olarak tanımlayabiliriz.

İslam medeniyeti ve kültürünün, felsefeden sanata, bilimden teknolojiye her alan-da ortaklaşa varılan bazı temel ilkeleri vardır; onlarla İslam kültür ve medeniyeti, diğer medeniyet ve kültürlerden ayrılırlar. Bu ilkeleri şöyle sıralayabiliriz: 1. Zihinsel Etkinlik Birliği: Medeniyetin ve kültürün inşa edicisi insandır. İnsanın üç önemli zihinsel etkinliği vardır: İman (inanmak), düşünce (akıl yürütmek) ve eylem (davranış ve fiil). İslam zihniyeti, geçmişte görüldüğü gibi imanı, düşünceden ve eylemden tamamen farklı bir şey olarak görmemiştir. Bu üç etkinliğin birliğinin ve bütünlüğünü kabul etmiştir. Dolayısıyla İslam’ın temel ilkeleri, İslam medeniyetinin ve kültürünün de temel ilkesi olmuştur. Örneğin Müslüman bir sanatçı, sanat ayrı iman ayrıdır dememiş-tir. İslam’ın inanç esaslarına ve ahlak anlayışına aykırı olabilecek sanat eseri vücuda getirmemiştir. 2. Zihinsel Etkinliğin Bireysel Olması: Bu, İslam medeniyet ve kültürünün ikinci önemli ilkesidir. İman, düşünce ve eylemin her açıdan bireysel olduğu hususudur.

Medeniyetin ve kültürün inşa edicisi insandır. İnsanın üç önemli zihinsel etkinliği vardır: İman (inanmak), düşünce (akıl yürütmek) ve eylem (davranış ve fiil). İslam zihniyeti, geçmişte görüldüğü gibi imanı, düşünceden ve eylemden tamamen farklı bir şey olarak görmemiştir. Bu üç etkinliğin birliğinin ve bütünlüğünü kabul etmiştir.

İslam kültür ve medeniyeti, 610 yılında Hz. Muhammed’e Kur’an’ın vahyedilmesi ile doğmuştur denebilir. Ruhunu ve temel özelliklerini de, Kur’an’ın nüzul süresi olan yirmi üç yılda kazanmıştır.

İslam dünyasında felsefe ve bilim de özellikle IX. yüzyılın ortalarından itibaren büyük gelişmelere sahne oldu.

İbn Haldun el-Mukaddime (Giriş) adlı eserinde “İlmu’l-Umrân” (Kültür İlmi) adı altında başta tarih, sosyoloji ve ekonomiyi kültür ilminin disiplinleri olarak vaz etmiş ve kurallaştırmıştır.

Matematiğe Müslüman bilginlerin çok önemli katkıları olmuştur. En büyük katkı, sıfırın (0), ilk defa sayı olarak kullanılmasıdır; bunu yapan ilk matematikçi ünlü Türk matematikçi Musa el-Harezmî (öl. 863)’dir.

İnsanın uçabileceği düşüncesini ilk olarak Müslüman bilginler ortaya koymuşlardır. Böylece uçak yapımına öncülük etmişlerdir. İlk uçuş denemesini yapan Endülüslü Arap veya Berberî asıllı bilgin Abbas İbn Firnas (öl. 888)’tir.

Abbasî halifesi Me’mun’un Bağdat’ta 829 yılında kurduğu Beytü’l-Hikme’de (Hikmet Evi) Müslüman bilginler, özellikle Aristo, Eflatun, Ptolemy (Batlamyus), Öklid, Galen (Calinus) gibi filozof ve bilginlerin eserlerini Arapçaya tercüme ettirmişlerdir. Bu bilginlerin o gün bilinen ve bulunan felsefî ve bilimsel eserleri Arapçaya çevrilmiştir. Sanskritçeden Arapçaya çevrilen eser- lerin sayısı çok sınırlıdır. Tercümeleri yaptırmak için Müslümanlar başlangıçtan anadilleri Arapça ve Süryanice olan fakat Yunanca bilen Müslüman olmayan özel- likle Sabiî ve Süryani dinlerine ve mezheplerine bağlı bilginleri kullanmışlardır. Hz. Peygamber’in Zeyd bin Sâbit’ten İbranice ve Süryanice öğrenmesini istemesi örnek alınarak, daha sonra bazı Müslüman bilginler bu dilleri de öğrenerek kendileri tercümeler yapmışlardır. Böylece Beytü’l-Hikme özellikle yabancı felsefî ve bilimsel düşüncelerinin İslam dünyasına geçmesinde büyük rol oynamıştır.

Dört Halife döneminden itibaren, İslam’ın farklı coğrafyalara yayılması neticesinde Müslümanlar farklı medeniyetler ve kültürlerle yüz yüze gelmişlerdir. Özellikle Emevilerin son dönemi ile Abbasilerin ilk döneminde, Hind ve Yunan kültürlerinden felsefe ve bilimle ilgili eserlerin Arapçaya tercümesiyle felsefe ve doğa bilimleri İslam dünyasına aktarılmıştır.

İslam’ın temel ilk kaynağı Kur’an ve Sünnet’i anlamaya yönelik olarak ortaya çıkan dini ilimlerin öğretileri, VIII. yüzyıldan itibaren çeşitli hukukî ve kelamî mezheplere dönüşmüştür. Cebriye, Cehmiye, Mutezile, Hâriciye, Şiâ, Mürcie, Eşariye, Maturidiye temel, önemli kelamî mezheplerdendir. Kelâm ilmi, İslam inancını ve onun aklî savunmasını yapan, kaza kader, imamet gibi konuları inceleyen bir disiplindir.

İslam dünyasında felsefe ve bilim de özellikle IX. yüzyılın ortalarından itibaren büyük gelişmelere sahne oldu. Tabiat Felsefesi Ekolü, ilk oluşan felsefe akımıdır; bu ekol ünlü kimyacı ve doğa bilimcisi Cabir İbn Hayyan ile başlamıştır; Ebû Bekr Zekeriya er-Râzî, Bîrûnî, İbnu’l-Heysem bu ekolün önde gelen isimlerindendir. Diğer bir ekol ise Meşşâi Ekolüdür. Aristoculuk başta ve ağırlıklı olmak üzere Eflatunculuk ve Yeni-Eflatunculuğun çizgisinde felsefe yapan ekoldür. Kindî, Fârâbî, İbn Sînâ, İbn Bâcce ve İbn Rüşd bu ekolün en ünlü filozoflarıdır.

İbn Haldun (1332-1406) el-Mukaddime (Giriş) adlı eserinde “İlmu’l-Umrân” (Kültür İlmi) adı altında başta tarih, sosyoloji ve ekonomiyi kültür ilminin disiplinleri olarak vaz etmiş ve kurallaştırmıştır. İbn Haldun doğa ve aklî ilimler gibi, kültür ilimlerini de nedensellik ilkesi gibi kendisine has ilkeleri olduğunu, değişim kurallarının da birer kural olduğunu ortaya koymuştur. Böylece tarihî ve sosyal olayların doğru tahlillerinin ve değerlendirmelerinin yapılabileceğini göstermiştir. Böylece İbn Haldun kültürün de bir bilim olduğunu göstermiştir. Bunun için bugün İbn Haldun’a tarih felsefesinin, sosyolojinin ve ekonomi ilminin kurucusu olarak bakılmaktadır.

Müslüman sanatçılar, soyutlama ilkesiyle Allah’ın yaratıcılık ismini taklit etmemeyi ve ona ortak olmamayı amaçlamışlardır. Dolayısıyla sanatta sterilizasyon yöntemini seçmişlerdir. Özellikle minyatür, tezhip, ebru ve hat sanatında, hatta musikide bu ilke hâkimdir.

İslam dünyasında gerçek anlamıyla ilk kütüphane Emevi halifesi Şam’da kurulmuştur.

Kur’an’ın bazı ayetlerinde Müslümanlara “İyi olanı emretmek, kötü olandan sakındırmak” ilkesi emredilince, İslam toplumunda daha hicri ikinci yüzyılda “Hisbe” denen bir teşkilat kurumlaştırılmıştır. Bu kurumun çok yönlü amacı vardır: Üretici ve tüketici haklarını korumak, malların kalitesini ve fiyatlarını denetlemek, köle haklarını korumak, kişiler arasındaki ihtilafları çözüme kovuşturmak bunlardandır.

Matematiğe Müslüman bilginlerin çok önemli katkıları olmuştur. En büyük katkı, Sıfır’ın (0), ilk defa sayı olarak kullanılmasıdır; bunu yapan ilk matematikçi ünlü Türk matematikçi Musa el-Harezmî (öl. 863)’dir.

Birçok kimya apartüsünü de o icat etmiştir ve bunlar da bugün Batı’da Arapça isimleriyle anılırlar. Cisimlerin özgül ağırlığını, Batı’da “piknometre” ismiyle anılan bir alet icat ederek ilk tesbit eden Bîrûnî’dir.