İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

İran veya Türk kökenli olduğu ileri sürülen Sâmânîlerin kurucusu Belh hâkimi
Sâmânhudât’tır. Sâmânîler isimlerini ilk defa, Abbasîler’e karşı Horasan’da ayaklanan
Râfî b. Leys’in isyanının bastırılması sırasında duyurmuşlardı. Halife Me’mun isyanın
bastırılmasındaki yardımlarından dolayı Esed b. Sâmânhudat’ın torunlarından Nuh’a
Semerkand, Ahmed’e Fergana, Yahya’ya Şâş ve Ebu’l-Fazl İlyas’a da Herat valiliklerini
vermişti.

Abbasîler Devleti içerisinde müstakil olarak kurulmuş ilk devlettir. Adını İran
asıllı Tahir b. el-Hüseyin’den alan hanedanın mensupları siyaset sahnesine Doğu
Horasan’da valilik yaptıkları dönemde çıkmışlardır.

İran’ın doğusundaki Sistan bölgesinde hüküm süren Saffârî hanedanı Yakub b. Leys es-Saffâr tarafından kurulmuştur. Sistan’ın yanı sıra Gazne, Gerdiz, KâbulBâmiyan bölgelerine de hâkim olan Yakub, bölgedeki Abbasî valileriyle savaşmış, ardından 873’te Nişabur’a girerek buradaki Tahirî idaresine son vermişti.

Hazar Denizi’nin güneybatı kıyılarındaki Deylem adlı bölgede kurulan Büveyhîler
Ortaçağ’ın en önemli devletleri arasında yer alıyordu. Adını Sasânî hükümdarı Behram Gûr’un soyundan geldiği rivayet edilen Büveyh b. Fennâ’dan alan bu hanedanın yaşadığı Deylem bölgesi başlangıçta Mecusi inanca mensupken, X. Yüzyılda Hz. Ali’nin soyundan gelen Hasan el-Utruş’un gayretleriyle İslâmiyet’i benimsemişti. Bu vesileyle, daha kurulduğu dönemden itibaren Şiî inancı benimseyen Büveyhîler siyaset sahnesine çıktıkları ilk yıllarda önce Sâmânîlerin ardından da Ziyârîlerin himayesi altına girmişti.

Tolunoğulları Devleti 868 yılında Abbasîler’in Mısır valisi Türk asıllı Ahmed b. Tolun tarafından kurulmuştur.

Abbasîlerin zayıfladığı dönemde Mısır, Suriye ve Filistin bölgelerinde hüküm süren İhşidîler Devleti Türk asıllı Muhammed b. Tuğc tarafından kuruldu.

Arapların büyük kabilelerinden Rebia’ya mensup Hamdân b. Hamdûn tarafından kuruldu. Haricîlerle yaptığı savaşlarda gösterdiği başarılarla adını duyuran
Hamdân, 885’te Mardin’i ele geçirmiş, ancak şehri geri alan halife tarafından
hapse atılmış ve yerine oğlu Hüseyin geçirilmişti. Ebu’l-Fezail devrinde bölgedeki Bizans ve Fâtımî baskısı iyice artmış, Fâtımîler Halep’i kuşatmışlardı. O, Bizans İmparatoru II. Basileus’un yardımıyla bu saldırıyı savuşturmayı başardıysa da 1002 yılında zehirlenerek öldürülünce devlet iyice zayıfladı ve Hamdânî Devleti iki yıl sonra Fâtımîler tarafından ortadan kaldırıldı.

Başkentleri Kayrevan’ı önemli bir kültür merkezi haline getiren Ağlebîler devrinde Hanefi ve Malikî mezhebleri Ifrikiyye bölgesinde yayılmış, çok sayıda bilim adamı önemli eserler vermişlerdi.

Benî Kilab kabilesine mensup Esedüddevle Salih b. Mirdas tarafından Suriye’de
kurulan Mirdasîler Şiî inancı benimsemişlerdi. XI. Asrın başlarında Kuzey
Suriye’yi hâkimiyeti altında bulunduran Salih, Fatımî halifesi adına hutbe okutup
bağlılığını bildirmişti. Salih daha sonra Halep bölgesini ele geçirerek Mirdasîler
hanedanının temellerini atmış, ardından Suriye, Baalbek, Hısnıakkar ve Sayda
bölgelerini ele geçirmişti.

Tolunoğulları Devleti 868 yılında Abbasîler’in Mısır valisi Türk asıllı Ahmed b. Tolun tarafından kurulmuştur. Hanedana adını veren Tolun aslen Buhara’lı olup Halife Me’mun döneminde Bağdat’a gelmişti. Kısa sürede halifenin sarayındaki itibarlı kumandanlardan birisi haline gelen Tolun, 835 yılında Bağdad’da doğan oğlu Ahmed’i bu sırada yeni kurulmuş olan Sâmerrâ’ya götürmüş, Ahmed’in çocukluğu bu şehirde geçmişti. İyi bir tahsil gören Ahmed, kendisi gibi Türk olan vezir Ubeydullah b. Yahya’nın güvenini kazanmış, Sâmerrâ’daki siyasi çekişmelerden uzaklaşması için vezirin emriyle Bizans’a gaza akınları düzenlemişti. Bu arada önemli bir kültür merkezi olan Tarsus’ta ilmi faaliyetlerini de sürdürmüştü. Halife Mustain devrinde tekrar Sâmerrâ’ya dönen Ahmed, kısa sürede halifenin güvenini kazandı. Halife Mutez döneminde de aynı etkisini sürdürdü ve Ahmed, 868 yılında Mısır’a vali tayin edildi.

Hz. Hasan’ın soyundan gelen İdris tarafından Fas’ta kurulan bu devletin en önemli
özelliği Mağrib (Fas) sahasında Şiî inancı hâkim kılmasıydı. İdris, Hz. Hasan’ın soyundan olması dolayısıyla kısa süre içerisinde bölgedeki Şiî ahaliyi kendisine bağlamayı başarmıştı. 786’da Hz. Ali taraftarlarınca Hicaz’da Abbasîlere karşı düzenlenen Fah Savaşı’na katılan İdris, Abbasîler tarafından isyanın bastırılması üzerine önce Mısır’a ardından da Kuzey Afrika’ya kaçtı. Başta Evrebe olmak üzere Zenata, Vuvağa ve Miknâse gibi Berberi kabilelerinin de desteğini alan İdris, eski Roma şehirlerinden Volubilis’in yer aldığı bölgede Fas şehrini kurdu. Şehir aradan fazla zaman
geçmeden önemli bir ticaret merkezi haline geldi. Artan göçlerle iyice büyüyen Fas,
Hz. Hasan’ın soyundan gelen şeriflerin faaliyet merkezi olarak büyük önem kazandı.

Berberi Zenâte kabilesinin Miknase koluna mensup olan Midrarîler Emevî baskısından kaçarak Fas’ın kuzeyindeki ovalara yerleşmişlerdi. Kabilenin reisi Midrar lakabıyla tanınan Ebu’l-Kasım Semkû b. Vasûl 757 yılında Sicilmâse şehrini kurdu. Hariciye mezhebine mensup olan Midrar, Abbasî halifesi adına hutbe okutup, onun yüksek otoritesini tanımıştı. Midrar’ın ölümünden sonra yerine önce oğlu Ebu’l-Vezir İlyas, ardından diğer oğlu I. Elyesa geçtiler. Yaklaşık otuz üç yıl emirlik yapan Elyesa ülkesinin sınırlarını bir hayli genişletmiş, Berberi isyanlarını bastırmış, başkenti Sicilmâse’nin surlarını dış tehditlere karşı güçlendirerek, şehrin merkezine büyük bir de cami yaptırmıştı. Midrarîler Endülüs Emevîleri’nin, 976 yılında başkentleri Sicilmâse’yi ele geçirmelerinden sonra tarihe karıştılar.

Abbasî Devleti daha ilk yıllarından itibaren iktidarın kontrolünden uzak bölgelerde bağımsız yahut yarı bağımlı faaliyet gösteren devletçiklerin varlığını kabullenmek zorunda kaldı.  788’de Fas’ta İdrisîler  bağımsız devletler kurdular. Doğru cevap C dir.

Aslında Doğu eyaletlerindeki durum da Afrika’dakinden farklı değildi. Bu bölgede de Sâmânîler, Saffârîler, Büveyhîler, Tahirîler ve Hamdânîler bağımsız devletler kurmuşlardı. Doğru cevap B dir.

945 yılında Büveyhîler’in Bağdat’a girerek hâkimiyeti ele geçirmesi Abbasî Devleti açısından önemli bir kırılma noktası olarak kabul edilebilir. Doğru cevap D dir.

Büveyhîler’in kurduğu bu baskı Selçukluların bölge üzerinde etkin rol oynamaya başladığı 1055 yılına kadar, yüz on yıl boyunca devam etti. Bu tarihte sünnî inancı benimsemiş olan Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey Bağdat’a gelerek Abbasî halifesini Büveyhî baskısından kurtardı ve ona eski itibarını iade etti. Doğru cevap A dır.

1253’te sefer hazırlıklarını tamamlayıp yola çıkan Hülâgü, ilk olarak Alamut bölgesindeki Bâtınîleri ortadan kaldırmıştır. Doğru cevap E dir.