İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Bâbek isyanının bastırılmasının ardından Mu’tasım büyük bir orduyla Anadolu’ya hareket ederek Afyon Karahisar yakınlarında bulunan Amorion’a (Ammûriye) hareket etti. Aynı esnada Malatya civarından Bizans topraklarına giren Afşin de Ankara’ya doğru ilerlerken karşısına çıkan Theophilos’u Temmuz 838 Dazmana’da (Kazova) mağlup etti. Theophilos’un İstanbul’a dönmesi üzerine Halife ve Afşin Ankara’da buluşarak Amorion üzerine yürüdüler. Bizans’ın İstanbul’dan sonra en önemli şehri olan Amorion 12 Ağustos 838 tarihinde fethedildi. Amorion seferi Abbâsîler döneminde müslümanların Bizans üzerine düzenledikleri seferlerin en başarılısı olarak kaydedilir.

Mu’tasım-Billâh 842 yılında Sâmerrâ’da vefat etti. Onun bilhassa Sâmerrâ’daki imar faaliyetleri önemli olup burada yaptırdığı el-Cevsaku’l-Hâkânî adlı saray meşhurdur. İshak el-Mevsılî, Fergânî ve Ya’kub b. İshak el-Kindî gibi âlimleri himaye eden Mu’tasım-Billâh’ın kütüphanesinde 10.000 kitap bulunduğu nakledilir. İlk İslâm filozofu Ya’kûb b. İshak el-Kindî onun döneminde yaşamıştır.

Mütevekkil büyük oğlu Muntasır’ı birinci veliaht tayin etmiş, ikinci sırayı ise Mu’tez’e vermişti. Ancak daha sonra Muntasır’la aralarında çıkan anlaşmazlık nedeniyle Mu’tez’i birinci sıraya almak istedi. Bu durumu kabul etmeyen Muntasır, zaten babasıyla aralarında problem olan Boğa es-Sağîr, Vâsif ve Otamış gibi Türk kumandanları ile işbirliği yaparak 861’de düzenlediği suikastle babasını öldürttü. Mütevekkil’in katli İslâm tarihinde bir halifeye karşı muhafız birlikleri tarafından işlenen ilk cinayettir

Müstâin döneminde Hz. Ali’nin soyundan gelenlerin başlattığı isyanlar da önemli olaylar arasında yer alır. Nitekim Yahyâ b. Ömer el-Hüseynî 864 yılında Şiî isyanı başlatarak Kûfe’de Beytülmâl’i (hazine) ele geçirip mahkûmları serbest bıraktı

Zamanının çoğunu merkezden biraz uzakta Dicle’nin sağ kıyısına yaptırdığı sarayında geçiren Mutemid, Sâmerrâ’da oturan Abbâsî halifelerinin sonuncusudur.

Beş yıl süren Rey valiliği döneminde Cibâl ve İsfahan’da hüküm süren Dülefîler’i ortadan kaldırarak bölgede yeniden Abbasî hâkimiyetini tesis eden ve bir süre Cezîre valiliği de yapan Müktefî 902 yılında halife oldu.

Karmatîler 903 yılında ilk defa hem Suriye hem de Bahreyn cephesinde yenilgiye uğratıldılar. Ertesi yıl Abbâsî birlikleri Hama yakınlarında Karmatî lideri Sâhibüşşâme’yi mağlup ederek yakaladı. İsmail b. Nu’mân adlı Karmatî lideri de Rahbe’de öldürüldü (904). Busra ve Ezriat gibi Suriye şehirlerini elegeçiren ancak Şam’a hâkim olamayan Karmatî liderlerinden Abdullah b. Saîd, Benî Kelb kabilesi mensupları tarafından öldürülünce Karmatîler arasında ayrılıklar çıktı. Ancak Karmatîler’i tekrar toparlayarak Abbâsî ordularını mağlup eden Zikreveyh b. Mihreveyh’in 906 yılında hac kafilesine saldırmak amacıyla geldiği Tarîkihiffân’da Vâsıf b. Humar Tegin’e yenilerek öldürüldü. Böylece Müktefî-Billâh tarafından Suriye ve Irak’taki Karmatî isyanları bastırılmış oldu.

Öte yandan Suriye’de sona eren Karmatî problemi Bahreyn’de devam etmekteydi. Bahreyn Karmatîleri’nin lideri Ebû Tâhir el-Cennâbî 923’de Basra’yı işgal ederek katliam yaptı. Ertesi yıl Mekke’den dönmekte olan bir hac kafilesini yağmalayıp kılıçtan geçirdi. Karmatî tehlikesi nedeniyle 925 yılında hacca dahi gidilemedi.

Müstekfî-Billâh, 944-946 yılları arasında iktidarda kalan İkinci Dönem Abbas halifesidir.Tablo 2.1 İkinci Dönem Abbasî Halifeleri

Mısır valiliği döneminde katıldığı Bizans seferlerinde Anadolu’da önemli başarılara imza atan Ebû İshak Muhammed, Me’mûn’un ölümünün ardından Türk kumandanların baskısıyla Mu’tasım-Billâh lakabıyla halife ilan edildi.

Mu’tasım’ın halife olması Türk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Zira böylece askeri
görevlerin dışında devlet yönetiminde de Türkler etkin konuma gelmişler, Abbâsî
Devleti’nde Arap ve İranlı unsurların etkinliği azalmıştır. Mu’tasım döneminde
Türk askerlerin Abbâsîlerin hizmetine girmesi, Türkler arasında İslâmiyet’in yayılmasında önemli rol oynamıştır.

Mu’tasım’ın ilk günlerinde devletin doğu topraklarında Hemedan ve İsfahan
bölgelerinden çeşitli gruplar başını Bâbek’in çektiği Hürremiyye hareketine katılarak isyan etti. Halifenin bu isyanı bastırmak amacıyla gönderdiği ilk birlikler başarısız kalmakla birlikte, bu işle görevlendirilen Bağdat valisi İshak b. İbrahim 833
yılı sonunda Hemedan civarında toplanan isyancıların büyük bir kısmını katlederek
isyanı bastırdı. Ertesi yıl Tâlekân’da hilafetini ilan eden Hz. Ali’nin soyundan gelen
Muhammed b. Kasım b. Ömer el-Hüseynî de yakalanarak hapsedildi. Böylece halife
yönetiminin ilk yıllarında otoriteyi tesis etmek hususunda iyi bir imtihan verdi.

Hilafetini garanti altına almak isteyen Mu’tasım, kendinden önceki halife
Me’mûn gibi Türklerin yaşadıkları bölgelerden askerler getirerek ordusunun büyük kısmını Türklerden oluşturmaya gayret etti. Bu birliklerin Bağdat’ta çeşitli rahatsızlıklara sebep olması ve askerlerin şehir halkı arasında disiplini kaybetmesi
gibi sebeplerle Mu’tasım-Billâh, 836 yılında Bağdat’ın yaklaşık 110 km. kuzeyinde
Sâmerrâ şehrini kurdu ve hilâfet merkezini oraya taşıdı.

Şüphesiz Mu’tasım döneminin en önemli başarılarından biri, Me’mun zamanından beri bastırılamayan ve devletin varlığını tehdit eden Hürremiye hareketi
ile meşhur lideri Bâbek’in ortadan kaldırılmasıdır. 835 yılında Azerbaycan’da tehlike yaratan bu isyanı bastırmak üzere bölgeye vali tayin edilen Türk kumandanı
Afşin, büyük bir hazırlık devresi ve planlamanın ardından ancak iki yıllık bir mücadelenin sonucunda Bağdat’tan gönderilen yardımcı kuvvetlerin de desteğiyle
838 yılında Bâbek’in karargâhı olan Bez şehrini ele geçirmiştir. Yakalanan Bâbek
ise idam edilerek yaklaşık yirmi yıl süren bu sorundan kurtulunmuştur.

Theophilos’un İstanbul’a dönmesi üzerine Halife ve Afşin Ankara’da buluşarak Amorion üzerine yürüdüler.
Bizans’ın İstanbul’dan sonra en önemli şehri olan Amorion 12 Ağustos 838 tarihinde fethedildi. Amorion seferi Abbâsîler döneminde müslümanların Bizans üzerine düzenledikleri seferlerin en başarılısı olarak kaydedilir.

Mu’tasım-Billâh 842 yılında Sâmerrâ’da vefat etti. Onun bilhassa Sâmerrâ’daki
imar faaliyetleri önemli olup burada yaptırdığı el-Cevsaku’l-Hâkânî adlı saray
meşhurdur.

Vâsık döneminde, Hicaz ve Yemâme bölgelerinde çoğunluğu bedevî Arap kabilelerinin yağma ve çapulculuk hareketlerinden oluşan bir dizi isyan vuku buldu. 845 yılında Hicaz bölgesinde Kays kabilesinin kollarından olan Benî Süleym mensupları, Uzeyze b. Kattâb es-Sülemî liderliğinde diğer kabilelere saldırarak yağmalama ve talan hareketlerine başladılar. Medine valisinin gönderdiği birliği yenen isyancılar, civardaki köyleri yağmalayarak, Mekke-Medine yolunu kontrolleri altına aldılar. Hac yolunun kapanması ve karışıklığın bütün Arabistan’ı etkileyecek bir hal alması üzerine Vâsık, Boğa el-Kebîr komutasındaki büyük bir orduyu Medine’ye gönderdi. Boğa, 845’te Süleymoğullarını mağlup ederek yaklaşık bin kişiyi Medine’de hapsetti.

Vâsık’ın veliaht bırakmadan ölümü üzerine halifenin kim olacağı hususunda tereddütler belirdi. Bunun üzerine Abbâsî tarihinde ilk defa kimin halife olacağını belirlemek üzere devlet adamlarının katılımıyla bir toplantı düzenlendi. Toplantıda Vâsık’ın oğlu Muhammed üzerinde karar kılındıysa da yaşının küçük olması ve Türk kumandanların karşı çıkması nedeniyle Mu’tasım’ın oğlu Câfer MütevekkilAlellâh unvanıyla halife oldu.

Mütevekkil büyük oğlu Muntasır’ı birinci veliaht tayin etmiş, ikinci sırayı ise Mu’tez’e vermişti. Ancak daha sonra Muntasır’la aralarında çıkan anlaşmazlık nedeniyle Mu’tez’i birinci sıraya almak istedi. Bu durumu kabul etmeyen Muntasır, zaten babasıyla aralarında problem olan Boğa es-Sağîr, Vâsif ve Otamış gibi Türk kumandanları ile işbirliği yaparak 861’de düzenlediği suikastle babasını öldürttü. Mütevekkil’in katli İslâm tarihinde bir halifeye karşı muhafız birlikleri tarafından işlenen ilk cinayettir.