İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Mısır valiliği döneminde katıldığı Bizans seferlerinde Anadolu’da önemli başarılara imza atan Ebû İshak Muhammed, Me’mûn’un ölümünün ardından Türk kumandanların baskısıyla Mu’tasım-Billâh lakabıyla halife ilan edildi. Mu’tasım’ın halife olması Türk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Zira böylece askeri görevlerin dışında devlet yönetiminde de Türkler etkin konuma gelmişler, Abbâsî Devleti’nde Arap ve İranlı unsurların etkinliği azalmıştır.

Mu’tasım döneminde Taberistan valisi ve aynı zamanda Kârinîler’in lideri olan Mâzyâr b.
Kârin ile Horasan Valisi Abdullah b. Tâhir arasındaki anlaşmazlık 839’da Mâzyâr’ın isyanıyla sonuçlandı. Halife’nin bölgeye gönderdiği ordu uzun bir mücadelenin ardından Mâzyâr’ı teslim aldı. Böylece 840 tarihinde Taberistan’da Kârinîler hanedanı sona erdi ve bölge Tâhirîler’in yönetimine geçti.

Hac yolunun kapanması ve karışıklığın bütün Arabistan’ı etkileyecek bir hal alması üzerine Vâsık, Boğa el-Kebîr komutasındaki büyük bir orduyu Medine’ye gönderdi. Boğa bu olayın ardından, etrafta karışıklık çıkaran Gatafan, Eşca’, Sa’lebe ve Kilâboğulları gibi kabileleri de itaat altına alarak bölgede istikrarı sağladıktan sonra 846’da Medine’ye döndü.

Mütevekkil dönemindeki isyanların en tehlikelisi 849 yılından itibaren Ermenilerin yaşadıkları bölgelerde (İrmîniye) patlak verdi.

Halife Muntasır’ın ölümünün ardından devlet adamları ve Türk kumandanları
toplanarak Mu’tasım’ın torunu Ahmed b. Muhammed’in Müstaîn-Billâh ünvanıyla
halife ilân edilmesine karar verdiler (862-866).

Ebü’l-Abbas es-Seffâh ve Ebû Ca’fer el-Mansûr’dan sonra babası halife olmadığı halde hilâfet makamına geçen ilk şahıs olan Müstaîn, seleflerinin başına gelenleri bildiğinden Türk kumandanlarının sözünden çıkmamıştır.

Mühtedî’nin Türkler tarafından tahttan indirilip öldürülmesinin ardından göz hapsinde tutulduğu el-Cevsaku’l-Hâkanî’den alınarak halife ilân edildi (870). Tahta çıkınca babasının veziri Ubeydullah b. Yahyâ b. Hâkan’ı tekrar bu makama getirdi ve daha sonra devletin yönetimini kardeşi Muvaffak’ın eline bırakarak vaktini eğlenceyle geçirmeye başladı.

928 yılında Rahbe’yi alıp Karkisiyâ ve Rakka’ya yürüyen Karmatîler 12 Ocak 930’da Kâbe’ye baskın düzenleyip binlerce hacıyı katlettiler ve Hacerülesved’i alarak merkezleri Hecer’e götürdüler. Aynı yıl Uman da Karmatîler’in eline geçti. Hacerülesved 951 yılına kadar Karmatîler’in elinde kaldı.

Halife Kahir-Billâh’ın hal’edilmesinden sonra hapishaneden çıkarılan Ebü’l- Abbas Ahmed, Râzi-Billâh lakabıyla halife ilân edildi (934). Râzî’nin dönemi askeri ve idari yüksek bürokratlar arasındaki güç mücadelesiyle geçti. Bu süreç emirülümerâlık müessesesinin kurulmasına yolaçtı.

Mu’tasım-Billâh 833-842 yılları arasında yani 9. yüzyılda hüküm sürmüştür. Doğru cevap C'dir.

Halife Mutasım'in saltanatının ilk yıllarından itibaren otoritesini ciddi anlamda sarsan, başını İranlı Babek'in çektiği, Hemedan ve İsfahan bölgelerinden çeşitli grupların katılımıyla büyüyen hareketin ismi Hürremiyye'dir. Doğru cevap A'dır.

Me’mun döneminde Abbâsî ordusunda yer edinmeye başlayan Türkler özellikle Mu’tasım döneminde bu konumlarını sağlamlaştırmışlardı. Halifenin 4000 kişilik özel muhafız birliği Türklerden oluşmakta; Türk komutanların da halife nezdinde saygın konumları bulunmaktaydı. Doğru cevap B'dir.

Vâsık’ın hilâfetinin ilk günlerinde kabile isyanlarıyla karşılaştı. Kays Kabilesi isyan ederek Şam valisinin sarayını kuşattı. Vâsık döneminde, Hicaz ve Yemâme bölgelerinde çoğunluğu bedevî Arap kabilelerinin yağma ve çapulculuk hareketlerinden oluşan bir dizi isyan vuku buldu. Daha bir çok isyan da vuku buldu. Doğru cevap C'dir.

Anadolu’daki sınır birliklerinde görev yapan komutanların da sorgulanarak, halku’l-Kur’an’ı kabul etmemeleri durumunda boyunlarının vurulmasını istedi. Ancak Vâsık hilafetinin son döneminde bu uygulamalardan pişmanlık duymuştur. Doğru cevap A'dır.

İnâk et-Türkî, Yemen, Horasan ve Sind valiliğinin yanı sıra Eşnas’ın ölümü üzerine başkumandanlık ve Mısır valiliğini de üstlenmiş bir komutandır. Doğru cevap B'dir.

Râzî’nin dönemi askeri ve idari yüksek bürokratlar arasındaki güç mücadelesiyle geçti. Bu süreç emirülümerâlık müessesesinin kurulmasına yolaçtı. Emirülümerân, halifelerin Abbâsî ordusundaki Türk kumandanları karşısında otoritelerinin zayıflamasıyla birlikte bütün işlerde tek yetkili olarak tayin edilen kumandanlara verilen addı. Doğru cevap D'dir.

Abbâsîler’in bu döneminde zayıf halifelerin bürokrat ve kumandanlar elinde adeta oyuncak haline gelmeleri devlet otoritesini ortada kaldırmıştır. Bunun sonucunda pek çok isyan çıkmış, Abbâsîler’e bağlı eyaletlerin büyük kısmı bağımsız hâle gelmiştir. Bu istikrarsızlık ekonomi ve uluslararası ticareti de olumsuz yönde etkilemiştir. Bütün bunlara kumandanlar ve bürokratlar arasındaki mücadele ve müsadereler (özel mülke devlet tarafından elkoyulması) askerlerin sık sık maaşlarının artırılmasını istemeleri, iktâ ve topak sisteminin bozulması devletin zayıflamasına ve parçalanmasına sebep olmuş, dönemin sonunda hilafetin otoritesi Bağdat ve Irak’la sınırlı kalmıştır. Doğru cevap E'dir.

Hilafetini garanti altına almak isteyen Mu’tasım, kendinden önceki halife Me’mûn gibi Türklerin yaşadıkları bölgelerden askerler getirerek ordusunun büyük kısmını Türklerden oluşturmaya gayret etti. Bu birliklerin Bağdat’ta çeşitli rahatsızlıklara sebep olması ve askerlerin şehir halkı arasında disiplini kaybetmesi gibi sebeplerle Mu’tasım-Billâh, 836 yılında Bağdat’ın yaklaşık 110 km. kuzeyinde Sâmerrâ şehrini kurdu ve hilâfet merkezini oraya taşıdı.

Halife Türk kumandanlarının baskısından onları birbirine karşı kışkırtarak kurtulabileceğini biliyordu. Ancak halifenin bu komplolarının farkına varan Türk kumandanlar aralarında anlaşarak Mühtedî’yi hilâfetten uzaklaştırmaya karar verdiler. Bu sırada halifenin kuvvetleriyle Türk birliklerinin çatışması neticesinde çok fazla kan döküldü. Hiçbir çıkış yolu kalmadığını gören halife kaçarken yakalandı ve hilafetten hal’edilerek öldürüldü. Doğru cevap D'dir.

Mısır valiliği döneminde katıldığı Bizans seferlerinde Anadolu’da önemli başarılara imza atan Ebû İshak Muhammed, Me’mûn’un ölümünün ardından Türk kumandanların baskısıyla Mu’tasım-Billâh lakabıyla halife ilan edildi. Mu’tasım’ın  halife olması Türk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Zira böylece askeri görevlerin dışında devlet yönetiminde de Türkler    etkin konuma gelmişler, Abbâsî Devleti’nde Arap ve İranlı unsurların etkinliği azalmıştır. Mu’tasım döneminde Türk askerlerin Abbâsîlerin hizmetine girmesi, Türkler arasında İslâmiyet’in yayılmasında önemli rol oynamıştır