İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II

Müslümanların İslâm öncesi kendi kültürlerinde varolan düşüncelerinden İslâm dinine aykırı görülmeyerek aktardıkları düşünce öğeleri ile özellikle Yunancadan ve Sanskritçeden Arapçaya çevrilen felsefî ve bilimsel eserlerdir. Yabancı felsefî ve bilimsel eserlerin Arapçaya tercümesi işi, bilim meraklısı olan Emevi Halifesi Yezid’in oğlu Halid ile başlamış ise de, eser tercüme hareketi Abbasi Halifesi Me’mun’un Bağdad’ta 829 yılında açtığı Beytü’l-Hikme ile başlamıştı.

Hz. Ali-Muaviye ile karşı karşıya gelmesindeki Hilafet sorunu, fetihlerde elde edilen ganimetlerin paylaşma, iç savaşlarda ve Kerbela olayında ölenlerin ve öldürülenlerin din açısından sorgulanması başta gelen dini sorunlardı. Bunlar bugün mezhepler dediğimiz dinî düşünce akımlarının oluşmasına neden olmuştur. Hz. Ali taraftarlarının oluşturduğu ilk mezhep “Kaderiye”dir; bundan sonra Şiîlik ortaya çıkmıştır. Muaviye taraftarlarının ilk oluşturduğu mezhepler “Cehmiye” ve “Cebriye”dir. Tarafsızlar “Hariciye” ve “Mürcie” denen mezhepleri oluşturmuşlardır.

İslâm felsefesi, en basit ve kısa tanımıyla Müslüman filozofların felsefesini ve felsefî düşüncelerini ifade eder. Dolayısıyla İslâm Felsefesi, İslâm dinin yani Kur’an’ın ve Sünnet’in felsefesi değildir. Şüphesiz felsefe yapan Müslüman filozoflar felsefî düşüncelerinde İslâm dininden etkilenmişlerdir; ancak bu İslâm Felsefesinin bütünüyle İslâm dininin felsefesi olduğu anlamına gelmez.

Kısaca ifade edecek olursak, İslâm Felsefesi herhangi bir felsefe gibi bir felsefedir. “İslâm Felsefesi” tabirindeki “İslâm” kelimesi İslâm dinine değil; sadece bu felsefenin ortaya çıktığı İslâm coğrafyasına ve kültürüne işaret eder.

Kindî: İlk Müslüman filozof kabul edilir. Soyu, Güney Yemen’de oturan meşhur bir Arap kabilesi Kinde’den gelir. Tam adı, Yakup ibn İshak el-Kindî’dir. Batı’da Alkindus ve benzeri isimlerle meşhur olmuştu. Kindî, babasının valilik yaptığı Kûfe şehrinde yaklaşık 791 yılında doğmuştur. Babasının daha sonra Basra’ya vali atanmasıyla küçük yaşta oraya gelmiştir. İlk eğitimini orada aldıktan sonra, yüksek öğrenim için genç yaşta Bağdad’a gitmiştir. Orada iyi bir bilim adam olarak yetişmiştir. Bu nedenle Abbasi Halifesi Me’mun, onu 29 yılında açtığı Beytü’lHikme’ye bilim adamı olarak atamıştır. Daha sonra orada müdürlük de yapmıştır. Yaklaşık otuz yıl bu kurumda çalıştıktan sonra, 859 yılı civarında oradan ayrılarak, son on yılını kitap yazmakla geçirmiştir. 866 yılında Bağdad’ta vefat etmiştir. Kindî, felsefenin ve bilimin çeşitli dallarına ait büyüklü küçüklü yaklaşık 277 eser yazmıştır.

Farabi, yaklaşık 110 kadar eser yazmıştır. Bize kadar ulaşan bazı önemli eserleri şunlardır: “Tahsîlü’s-Sa’ade” (Mutluluğun Kazanılması), “İhsâu’l-Ulûm” (Bilimlerin Sınıflaması), “Medinetü’l-Fâzıla” (Erdemli Şehir), “es-Siyâsetü’l-Medeniyye”
(Devlet Felsefesi), “Kitâbu’l-Hurûf “ (Metafizik), “Kitâbu’l-Mûsikî el-Kebîr” (Büyük Müzik Kitabı), “Kitâbu’l-Hiyâl” (Teknik Geometri Kitabı).

Avicenna adıyla Batı’da hem bir filozof ve hem de tabip olarak çok meşhur olan İbn Sina da Farabi gibi bir Türk düşünürüdür. İbn Sina, çağlar boyu uzun süre sadece İslam dünyasında değil; Batı’da da büyük bir filozof ve tıpta tek otorite kabul edilmiştir. Felsefe ve tıp bilimlerine birçok katkısı vardır. Zihin hastalıkları konusunda psikiyatri yöntemini ilk uygulayan bilgindir.

Sevenleri tarafından “eş-Şehîd” ve sevmeyenleri tarafından “el-Maktûl” ünvanlarıyla anılmış olan Suhreverdi, başlangıçta Meşşâî felsefeyi benimsemişti ve özellikle İbn Sina felsefesini takip ediyordu. Sonra bu felsefeyi eleştirmiştir. Kurucusu olduğu İşrâkî felsefeyi gelimiştir. Suhreverdi, felsefe, mantık ve tasavvuf konularında otuza yakın önemli eser yazmıştır. Bunların en meşhurları şunlardır: “ Pertevnâme”, mantıkla ilgilidir; “Heyâkelü’n-Nûr”, metafizikle ilgildir; “Hikmetü’l-İşrâk”, İşrâk felsefesiyle ilgilidir.

Ömrünün ikinci yarısını Aristo’nun eserleri üzerine şerhler yazmakla geçiren İbn Rüşd haklı olarak İslam dünyasında “eş-Şârih” (Yorumcu) ve Batı’da “Commentator” lakabını kazanmıştır ve çoğu zaman da bu lakapla şöhret
bulmuştur. Aristo’nun her bir eserine üç ayrı şerh yazmıştır. Bunlar, Büyük, Orta
ve Küçük Şerhler olarak bilinir. Tabi, İbn Rüşd’ün kendi özgün eserleri ve fikirleri
de vardır. Belki bugüne kadar ömrünü Aristo’ya adamış ve onu iyi anlamış henüz
ikinci bir felsefeci de çıkmamıştır.

Tabiat Felsefesi
Felsefeyi doğa bilimleri üzerinden kurmaya ve yapmaya çalışan Müslüman bilginlerin felsefe anlayışlarına tabiat felsefesi akımı denebilir. İbn Türk (8. yy.) ve Câbir İbn Hayyan (721-805)’dan, Bîrûnî (973-1051) ve İbnu’l-Heysem (965-1051)’e kadarki birçok Müslüman bilim adamının anlayışıdır. Bunlar Yunan gelenekli felsefeye, özellikle Eflatun ve Aristo’nun metafizik düşüncelerine soyut spekülasyonlar olarak bakarlar; hatta bu tür felsefeyi bir çeşit mitik ve mistik düşünce olarak değerlendirirler.

İşrâkî felsefenin yöntemi sezgidir. Bilgi ancak insan nefsinin tezkiyesi ve tasfiyesine dayanan sezgi ile elde edilir. Suhreverdî’ye göre mantıksal yollarla, yani aklî çıkarımlarla bilgi elde etmede yetersiz. “Pertevnâme” adlı eserinde Aristo ve Meşşâîlerin mantık anlayışlarını eleştirir; onların kategori (makûlât) dedikleri on en temel genel kavramı, cevher ve hey’e şeklinde ikiye indirger. Daha sonra Kant’ın söylediği gibi kategorilerin, Meşşâîlerin ve Aristo’nun dediği gibi varlığa değil, zihne ait olduğunu söyler. Suhreverdî cevheri aşağı yukarı Meşşâîlerin dediği gibi bir varlığın “neliği” veya “mahiyeti” olarak tanımlar; ancak onlardan farklı olarak bunu zihinsel olarak görür. Hey’e ise bir varlığın yapısal bütünlüğü ve bünyesidir. Hey’enin gerçekliği vardır.

Harizmi

İşrakiye

Meşşaiye

Kereci

İbnü'l-Heysem

Kındi

Farabi

İbn Rüşd

İşrakiye

Sühreverdi