Düşünce ve Bilim

F. Rosenthal’ın Muzaffer Bilgi (Knowledge Triumphant) adlı eserinde de belirttiği gibi İslâm medeniyetini diğer medeniyetlerden en ayırıcı özelliği Bilgi/Bilim medeniyeti olmasıdır.

İslâm dünyasında ilk ortaya çıkıp gelişen bilimler, doğal olarak İslâm’ın en temel iki kaynağı Kur’an’ı ve Hz. Peygamber’in Sünnet’ini anlamaya yönelik Tefsir, Hadis, Fıkıh (Hukuk), Kelam ve Tasavvuf gibi ilimlerdir.

Yabancı felsefî ve bilimsel eserlerin Arapçaya tercümesi işi, bilim meraklısı olan Emevi Halifesi Yezid’in oğlu Halid ile başlamış ise de, eser tercüme hareketi Abbasi Halifesi Me’mun’un Bağdad’ta 829 yılında açtığı Beytü’l-Hikme ile başlamıştır.

Dini sorunların başında, Hz. Osman zamanında başlayan Kur’an’ın toplanıp yazılmasıyla ve çoğaltılması ile Hz. Peygamber’in sözlerinin “Hadis” adı altında derlenip toplanması geliyordu. Özellikle Hz. Ali-Muaviye ile karşı karşıya gelmesindeki Hilafet sorunu, fetihlerde elde edilen ganimetlerin paylaşma, iç savaşlarda ve Kerbela olayında ölenlerin ve öldürülenlerin din açısından sorgulanması başta gelen dini sorunlardı. Bunlar bugün mezhepler dediğimiz dinî düşünce akımlarının oluşmasına neden olmuştur.

Hz. Ali tarafarlarının oluşturduğu ilk mezhep “Kaderiye”dir; bundan sonra Şiîlik ortaya çıkmıştır.

Muaviye tarafarlarının ilk oluşturduğu mezhepler “Cehmiye” ve “Cebriye”dir.

Tarafsızlar “Hariciye” ve “Mürcie” denen mezhepleri oluşturmuşlardır.

Mürcie’den daha sonra Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet denen birçok fıkhî ve kelâmî mezhepler oluşmuştur: Hanefilik-Maturidilik; Şâfiilik, Hanbelîlik, Malikilik-Eşârilik gibi.

İslâm felsefesi, en basit ve kısa tanımıyla Müslüman filozofların felsefesini ve felsefî düşüncelerini ifade eder. Dolayısıyla İslâm Felsefesi, İslâm dinin yani Kur’an’ın ve Sünnet’in felsefesi değildir. Şüphesiz felsefe yapan Müslüman filozoflar felsefî düşüncelerinde İslâm dininden etkilenmişlerdir; ancak bu İslâm Felsefesinin bütünüyle İslâm dininin felsefesi olduğu anlamına gelmez.

Kindî: İlk Müslüman filozof kabul edilir. Soyu, Güney Yemen’de oturan meşhur bir Arap kabilesi Kinde’den gelir. Tam adı, Yakup ibn İshak el-Kindî’dir. Batı’da Alkindus ve benzeri isimlerle meşhur olmuştu.

Farabi: Batı’da Alfarabius adıyla muşhur olan Farabi’nin tam adı, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan el-Farabi el-Türkî’dir. Bugün Kazakistan sınırları içinde bulunan Farab şehrinin Vesiç kasabasında 871 yılında doğmuştur.  İslâm Dünyasında gerçek manada ilk filozof olarak kabul edildiğinden Aristo’dan sonra ikinci öğretmen manasına kullanılır.

Eserlerinin sayısı, 276 civarındadır. Önemli eserlerinden bazılarını zikredelim: “eş- Şifâ” (Felsefe Bilimleri), “en-Necât” (Felsefe Bilimleri), “ el-Kanûn fî’t-Tıbb” (Tıp’ta Kanun),”Uyûnu’l-Hikme” (Hikmet Pınarları), “İsbâtü’n-Nübüvve” (Peygamberliğin Kanıtlanması)dir.

İbn Bâcce: Endülüs’ün ilk filozofu olan İbn Bâcce, Batı’da Avempace ismiyle anılıyordu. İbn Bâcce’nin otuz civarında eseri günümüze kadar ulaşmıştır. Kendi telifi özgün eserleri arasından şunlar çok meşhurdur: “Nefs Kitabı”, “Yalnızlaşmış İnsan’ın
Yönetimi”, “Veda Risalesi”, “Akl’ın İnsana İttisali” ve “ İnsanî Gaye”.

Sözlük anlamıyla Meşşâ’î kelimesi “yürüyen” demektir. Bu ekolün temel felsefe ve bilim anlayışı Aristo’ya dayandığı için ve Aristo da felsefe derslerini ayakta öğrencilere yürüyerek anlattığı için, Aristo geleneğini temel alan Müslüman filozoflara bunun için “Meşşâî” ve onların felsefesine de Meşşâîyye (Meşşâ’îlik) denmiştir. Bu mektebin en önemli temsilcileri, doğu İslâm dünyasından Kindî (öl. 866), Fârâbî (871-950), İbn Sînâ (980-1037) ile Endülüs’te İbn Bâcce (1077-1138) ve İbn Rüşd (öl.1198)’tür

Meşşâîliğin bilgi kuramı, duyumcu (sensualist) ve aklî (rasyonel) bir bilgi kuramıdır. Mantığa ve klasik psikolojiye dayanır. İnsan bilgiyi, dış dünyadaki nesneleri duyu organları vasıtasıyla algılar; algılar insan zihninde tümel kavramlara dönüşür; akıl bu tümel kavramlardan çıkarımlar yaparak nesnelerin bilgisine ulaşır. Aklî çıkarım yapma üç ilkeye dayanır.

Birincisi, insanlığın sahip olduğu deney öncesi bilgiler ve kavramlardır; yani a priori olan şeylerdir. İkincisi, özdeşlik, çelişmezlik ve üçüncü şıkkın imkânsızlığı gibi akıl yürütme ilkeleridir. Üçüncüsü, tümden gelimdir. Bilgi dolayısıyla aklı çıkarımdan ibarettir.

İslâm felsefesinin ikinci önemli mektebi, İşrâkîyye’dir. Kavram “doğuş”, “aydınlık” anlamına Arapça işrâk kökünden gelir. Dolayısıyla işrâkîyye bir çeşit “aydınlanma” veya “doğuş” felsefesidir.

İşrâkî felsefenin kurucusu, Azerbaycan Türklerinden olan Şehâbeddin Yahya es-Suhreverdî (1166-1208)’dir. Başlangıçta Meşşâî felsefeyi, özellikle de İbn Sînâ felsefesini takip eden Suhreverdî otuzlu yaşlarına gelince bu felsefeyi tenkit ederek kendisinin “İşrâkîyye” dediği felsefe mektebini kurmuştur.

Kendilerine “İhvânu’s-Safâ” (Temiz Kardeşler) diyen bir grubun oluşturduğu gizli bir felsefe cemiyet ortaya çıkmıştır. Basra ve Kûfe’de şubeleri olduğu söylenir. Bu gizli felsefe cemiyetinin tam olarak ne zaman ve kimler tarafından kurulduğu kesinlik kazanmamıştır.

İhvânu’s-Safâ mensupları elli iki kitapçıktan oluşan “Resâil” adlı bir eser yazmışlardır. Her birisi bir felsefî disiplin veya konuya ayrılan bu risalelerde, kendilerinden önceki filozofların görüşlerinden seçmeler oluşturarak eklektik bir felsefî anlayışı sergilerler. Bu açıdan Resâil, bir felsefe ansiklopedisi niteliği taşımaktadır. Bu ansiklopedicilik anlayışı yaygınlık kazanmadığından sürekli olamamıştır ve bilinen başka bir örneği de yoktur.

Dehrilik kısaca, zamana tapıcılık demektir; yaşatan, öldüren ve kaderi belirleyen şeyin dehr (sonsuz zaman) olduğunu ileri süren bir düşünce akımıdır. İslâm’dan önce cahiliye dönemi Arapları arasında da olan bu düşüncenin kaynağı, Mecûsiliğin (Zerdüştlik) bir mezhebi olan Zarvanizm (Zurvanizm)’dir; Zarvan başı ve sonu olmayan sonsuz zaman demektir. Dolayısıyla bir çeşit materyalizm ve ateizm olan bu düşünce, İslâm dünyasında VIII. ve X. yüzyıllar arasında, özellikle de Zerdüştlikten geçerek Müslüman olan İran asıllı kimselerde görülmüştür.Mülhitler (Tanrı Tanımazlar) ve Zındıklar (Zenâdıka), dehrilerle aynı gruptan sayılmışlardır.

Bilgiyi sadece duyulara indirgeyen bu akımın X. yüzyıldan sonra temsilcisi olmamıştır. Dolayısıyla sürekliliği olan bir felsefe mektebi değildir.

Özellikle matematik tarihinde Harizmî’nin ilk defa sıfırı (0) sayı olarak kullanması ve daha sonra Uluğ Bey’in Gözlemevi’ndeki, Gıyasüddin Cemşit el-Kâşî, Ali Kuşcu gibi matematikçilerin ondalık ve kesir sayı sistemini kullanmasıyla sayı kuramlarında yenilikler ortaya çıkmıştır.

Bîrûnî özellikle maddelerin özgül ağırlığı tesbit edilmiştir.