İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II - Deneme Sınavı - 7

Bayram namazları, her iki dinî bayramın vazgeçilmez unsuruydu. Hz. Peygamber devrinde bayram namazı geniş bir arazide, Musallâ denilen bir yerde
kılınırdı.

İslâm dünyasında felsefî ve bilimsel düşüncenin ortaya çıkmasına neden olan bazı durumlar vardır. Bunların başında çok geniş sınırlara ulaşan coğrafyada namaz için Kıble yönünün belirlenmesi gerekiyordu. Bunun çözümü matematik ve gökbilimi (astronomi) bilmeyi gerektiriyordu. Aynı şekilde bazı durumlarda Kur’an’ın anlattığı miras taksimi girift hale geliyordu; bunun çözümü de matematik bilmeyi gerektiriyordu. Diğer önemli hem dinî, hem medenî bir ihtiyaç olan büyük camilerin, köprülerin ve benzer müesseselerin yapımı mühendisliği ve geometri gibi bilimleri gerektiriyordu. Ayrıca genişleyen toplumun sağlık sorunları ortaya çıkıyordu; bu da tıp biliminin öğrenilmesini gerekli kılıyordu.

İlk zamanlar Müslümanlar sorunların çözülmesi için, matematiğe, gökbilime ve mühendisliğe ihtiyaç duydular. Çünkü bu bilimler o günkü Araplar da gelişmemişti. Bunu eski Yunan ve Hint medeniyetlerinden almayı düşündüler; bunun için de yukarıda sözünü ettiğimiz Beytü’l-Hikme’yi kurdular. İlkçağlarda bu bilimler felsefeden ayrı olmadıkları için Müslümanlar matematik, tıp, gökbilimi aktarırken ister istemez felsefeyi de aktarmış oldular.

Ekolün temel felsefe ve bilim anlayışı Aristo’ya dayandığı için ve Aristo da felsefe derslerini ayakta öğrencilere yürüyerek anlattığı için, Aristo geleneğini temel alan Müslüman filozoflara bunun için “Meşşâî” ve onların felsefesine de Meşşâîyye (Meşşâ’îlik) denmiştir.

Suhreverdî’ye göre, bütün peygamberlerin bahsettiği, bütün filozofların bulmak isteyerek araştırdıkları ezeli bir hikmet vardır; fakat bütün filozofların eze-li hikmete ulaştıkları söylenemez der. Ona göre, örneğin Yunan filozoflarından Sokrat ve Eflatun bu hikmete yaklaşmış filozoflardandır. İşrâkîlik Suhreverdî’ye göre bu ezeli hikmeti temel alan bir felsefedir.

İbn Sina, çağlar boyu uzun süre sadece İslam dünyasında değil; Batı’da da büyük bir filozof ve tıpta tek otorite kabul edilmiştir. Felsefe ve tıp bilimlerine birçok katkısı vardır. Zihin hastalıkları konusunda psikiyatri yöntemini ilk uygulayan bilgindir.

Neredeyse ömrünün ikinci yarısını Aristo’nun eserleri üzerine şerhler yazmakla geçiren İbn Rüşd haklı olarak İslam dünyasında “eş-Şârih” (Yorumcu) ve Batı’da “Commentator” lakabını kazanmıştır ve çoğu zaman da bu lakapla şöhret bulmuştur. Aristo’nun her bir eserine üç ayrı şerh yazmıştır. Bunlar, Büyük, Orta ve Küçük Şerhler olarak bilinir. Tabi, İbn Rüşd’ün kendi özgün eserleri ve fikirleri de vardır. Belki bugüne kadar ömrünü Aristo’ya adamış ve onu iyi anlamış henüz ikinci bir felsefeci de çıkmamıştır.

Felsefeye ve müziğe rağbet eden İbn Bâcce, Farabi ve Aristo’nun eserleri hakkında yorum eserler yazarak Meşşâîlik felsefesinin Endülüs’e girmesine sebep olmuştur.

Geometri alanında da büyük gelişmeler olmuştur. Geometri de temel iki sistem vardır. Birincisi, Öklidçi Düzlem Geometrisidir. Öklid bu geometrik sistemi oluştururken yeryüzünün düz olduğunu varsayan astronomi bilgilerine dayanmıştır. İkincisi, bugünkü adıyla “Anti-Öklidçi” geometridir. Bunu ilk defa ünlü gök-bilimci ve matematikçi Nasiruddin Tûsî (öl. 1274) temellendirmeye çalışmıştır. O, Öklid’in beşinci postalasının yanlışlığını göstererek, uzun mesafeler için Ök-lid geometrisinin doğru sonuçlar vermeyeceğini söylemiştir. Yeryüzü ve gökcisimleri dairesel olduklarından paralel uzatılan iki doğru sonsuza kadar paralel gitmeyip birbirleriyle kesişeceklerdir. Böylece Tûsî, Anti-Öklidçi geometrinin ortaya çıkmasında Lobatchewski ve Riemann gibi modern matematikçilere öncülük etmiştir.

İslâm dünyasında ilk ortaya çıkıp gelişen bilimler, doğal olarak İslâm’ın en temel iki kaynağı Kur’an’ı ve Hz. Peygamber’in sünnetini anlamaya yönelik Tefsir, Hadis, Fıkıh (Hukuk), Kelam ve Tasavvuf gibi ilimlerdir. Bunlara “Dini İlimler” veya “İslâmî İlimler” adı verilmiştir.

Cebiri, matematik bilimleri içerisinde müstakil bir uğraşı alanı olarak tespit eden Müslüman matematikçiler cebirde iki farklı akım geliştirmişlerdir. Bunlardan birincisi, Geometrik Cebir’dir. Bu cebir sistemi, çözümlenen cebir problemlerinin çözümünün geometrik yolla ispatı anlamına gelir. Bu sistemi ilk Müslüman matematikçilerden olan İbn Türk ve Harizmî geliştirmiştir. Daha sonra Ömer Hayyam (öl. 1233) gibi birçok matematikçi onları izlemiştir.

Siyâsi açıdan çok başarılı olamayan Fâtımîler döneminde ilmi ve kültürel hayat
canlanmıştır. Sünnîliğe karşı kendi mezheplerini yaymak isteyen Fâtımîler
bölgede bilim ve kültür müesseseleri kurdukları gibi kadim medeniyetlerin
eserlerini Arapça’ya çevirmeye devam ettiler. Fâtımî sarayı bu bakımdan büyük
önem taşır. Kültürlerini yaymak isteyen Fâtımîler çok büyük kütüphaneler
kurmuşlardır. Fatımî devlet adamlarının evlerinde ilim sohbetleri yaptıkları
bilinmektedir. Halkın katıldığı ilim meclislerinde ise Şii inancı öğretilirdi.
Halife Hâkim-biemrillah tarafından kurulan Abbâsîlerdeki Beytü’l-hikme’ye
benzeyen Dârü’l-hikme (Dârü’l-ilm) zengin vakıflarla desteklenerek îslami
ilimlerin okutulması için tahsis edilmişti. Burada çok geniş bir de kütüphane
bulunmaktaydı. Fatımiler döneminde özellikle tefsir, fıkıh, Arap Dili ve edebiyatı
alanlarında çalışmalar yapılmıştır. Bu dönemde ortaya çıkan İhvan-ı Safa
felsefesi dikkate değerdir.

Fatımilerin Mısır’a girmesiyle birlikte dini, felsefi ve sosyal hareketliliklere öncülük yaptıkları söylenebilir.

Halep yakınlarında Osmanlıların Memlükleri yendikleri meydan muharebesi 1516 yılında olmuştur

İslâmiyet öncesi Arabistan’da Mekke’de ordu komutanlığı anlamına gelen kıyâde gibi bazı örnekler dışında askerî kurumlar da oluşmamıştı. Mensup oldukları kabilenin sosyal yapısına uygun bir hayat süren Araplar bazen topraklarını koruma ihtiyacı duyuyorlardı. Bu durumda geçici olarak eli silah tutan erkekler kılıç, ok, mızrak ve kalkan gibi o dönemin bili-nen silahlarıyla, yaya veya süvari olarak kabile liderinin komutasında düşmanla savaşıyorlardı.

Ordunun sefer halindeki düzenini ifade eden ‘hamîs’ aynı zamanda beşli düzene karşılık geliyordu. Ordunun merkezinde başkumandanla onun muhafız kıtası bulunur ve bu kısma ‘kalbü’l-ceyş’ denirdi. Merkezin sağında yer alan birliklere ‘meymene’, solundaki birliklere ‘meysere’, önde bulunan zırhlı süvarilerden oluşan birliklere ‘talîa, mukaddeme, nezîre, pîşdar’, arkadaki birliklere ise ‘sâkatü’l-ceyş ve muahhira’ adları verilirdi.

Başkalarıyla ilişkilerinde iyiliği ve barışı esas alan Hz. Peygamber, özellikle Mekke’de yaşanan acı deneyimden dolayı askerî bakımdan güçlü olmanın gerektiğini düşünüyordu. Müslümanları yurtlarından çıkaran Mekkeli müşrikler düşmanlıklarını sürdürmeleri, Medine otlaklarına kadar ulaşan müşrik hücumları ensar ve muhacirlerin topraklarının istilâ edileceğinden endişe duymalarına sebep oluyordu. Bu saldırılara karşı koymak, her türlü dış tehlike ve tehdide karşı önlem alarak bu endişeleri gidermek gerekiyordu. Haksız saldırıya uğramaları sebebiyle savaşma izni verilen Müslümanlardan düşmana karşı hazırlıklı olmaları da isteniyordu. Bundan dolayı Hz. Peygamber Medine döneminde saldırganları cezalandırmak, düşman güçlerinin birleşmesini önlemek, yol ve ticaret güvenliğini sağlamak gibi çeşitli amaçlara yönelik bir dizi askerî harekât ve savaşa girişerek askerî kurumların ortaya çıkmasının öncülüğünü yaptı.

Hz. Ömer’in başlattığı askerî örgütlenmeyi oluşan yeni şartlara göre geliştiren Emevî halifeleri zorunlu askerlik sistemini getirdiler. Emevîlerden itibaren Dîvânü’l-cünd askerlik işlerine tahsis edildi ve kabilelere göre kayıt sistemi sürdürüldü. Bundan dolayı Emevî ordusunun esasını, mürtezika denilen düzenli ve sürekli statüdeki muvazzaf askerler oluşturdu.

Emevi ordusunda kılıç, kalkan, mızrak, savaş baltası, yay ve ok kullanan süvariler ise fürsân adını alırlardı.

Abbasîlerde askerlikle ilgili işleri yürüten Dîvânü’l-ceyş Meclisü’t-takrîr ve Meclisü’l-mukabele adıyla ikiye ayrıldı. Bunların ilki askerlerin ücretleriyle ödeme zamanlarını tespit eder, ikincisi ise askere alınanların kayıtlarını tutardı.