İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II - Deneme Sınavı - 7

Cebriye, Cehmiye, Mutezile, Hâriciye, Şiâ, Mürcie, Eşariye, Maturidiye temel, önemli kelamî mezheplerdendir.

VIII. yüzyıldan itibaren çeşitli hukukî ve kelamî mezheplere dönüşmüştür. Cebriye, Cehmiye, Mutezile, Hâriciye, Şiâ, Mürcie, Eşariye, Maturidiye temel, önemli kelamî mezheplerdendir. Kelâm ilmi, İslam inancını ve onun aklî savunmasını yapan, kaza kader, imamet gibi konuları inceleyen bir disiplindir. Hanefilik, Şâfiîlik, Malikilik, Hanbelilik, Zâhirilik, İmamiye, İsmâiliye, Zeydiye gibi mezhepler de hukukî (fıkhi) mezheplerin önemlilerindendir.

Daha sonraki yüzyıllarda ise tasavvuf kelamî ve felsefî düşüncelerden etkilenerek, farklı tasavvuf ekolleri oluşmuştur. Bunların en meşhurlarından biri Vahdet-i Vücûd’tur; bunu Muhyiddin İbnu’l-Arabî (öl. 1245) sistemleştirmiştir.

Üçüncü önemli felsefe ekolü İşrâkilik’tir. Bir çeşit “Aydınlanma” felsefesi olan bu ekolün kurucusu Şihâbeddin Yahya es-Suhreverdî’dir. Bu ekolün en önemli temsilcileri arasında Molla Sadra, İsmail Ankaravî, Kâtip Çelebî ve Mir Damad gibi İranlı ve Türk filozoflar ve düşünürler vardır.

İbn Haldun (1332-1406) el-Mukaddime (Giriş) adlı eserinde “İlmu’l-Umrân” (Kültür İlmi) adı altında başta tarih, sosyoloji ve ekonomiyi kültür ilminin disiplinleri olarak vaz etmiş ve kurallaştırmıştır.

Osmanlılarda XVI. yüzyıla kadar atlı posta teşkilatı vardı; postacılara “koşucular” deniyordu. Bunlar ulak, tatar ve çapar olmak üzere üç sınıftan oluşuyordu. XVII. yüzyılda “Menzil Teşkilatı” adıyla postacılıkta yeni gelişmeler oldu. Büyük şehirlerde “Menzilhâne” denilen özel posta evleri açıldı

Matematiğe Müslüman bilginlerin çok önemli katkıları olmuştur. En büyük katkı, Sıfır’ın (0), ilk defa sayı olarak kullanılmasıdır; bunu yapan ilk matematikçi ünlü Türk matematikçi Musa el-Harezmî (öl. 863)’dir.

Sibernetik ilkeleri kullanarak otomatik ve robot türü aletler icat etmekle meşhur
olmuş bilgin, Cezerî (1136-1206)’dır. Ebû’lİzz el-Cezerî, Artukoğulları’nın başkenti Âmid (Diyarbakır)’teki sarayında yetişmiş ve orada otuz altı yıl mühendislik yapmış bir teknisyendir. Artukoğlu Karaaslan’ın isteği üzerine Kitabü’l-Câmi beyne’l-İlm ve’l-Amel fi Sınaati’l-Hiyel (Teknik Sanatında İlim ve Ameli Birleştiren Kitap) adlı meşhur eserini yazmıştır. Bu eserde kendi yapmış olduğu elli otomatik ve robot türü aletin yapımlarını ve çizimlerini anlatır.

“Semerkant Rasathanesi”ni kuran bilim insanı Uluğ Beydir.

İslam devletlerinde İslam kardeşliğini kurumsal hale getirmek ve ekonomik hayatı canlandırmak için kurulan teşkilata Ahilik Teşkilatı denir.

Adını Hz. Peygamberin kızı Hz. Fâtıma’dan alan hanedan sırasıyla Kuzey Afrika,
Mısır ve Suriye’de hâkimiyet kurmuş ilk Şîi hilafetidir. Kuzey Afrika’da ortaya çıkan Fatımî Devleti’nin esası Şîa’nın İsmâilî koluna dayanır. Bölgede hüküm süren Ağlebîler’in başkenti Rakkâde’nin 909 yılında Ebû Abdullah eş-Şîi  asıtasıyla ele geçirilmesiyle Fâtımî Devleti kurulmuş oldu. İlk halifesi Ubeydullah el-Mehdî’dir.

Suriye’de Fâtımî hâkimiyeti ancak Halife Azîz-Billâh (975-996) döneminde
kurulabildi. Onun dönemi Fâtımîlerin en güçlü olduğu devredir. Azîz-Billâh
döneminin sonunda Fatımî hilâfeti oldukça genişledi; Fatımî davetçileri Suriye
ve Kuzey Afrika’dan sonra Yemen ve Musul’da da propaganda yapma imkânı
buldular. Orduda Berberîlerin yanı sıra Türkler ve Deylemliler de kullanıldı.
îslam’ın Mekke ve Medine gibi iki mukaddes şehrinin bulunduğu Hicaz’da Fâtımî
hâkimiyetine boyun eğdi.

Selâhaddin, 1171 yılından itibaren Mısır’da hutbeyi Abbâsî halifesi adına okuttu. Bu arada Kudüs Haçlı Krallığı’na karşı başarılı seferler tertip etti ve Eyle’yi aldı. Daha sonra Nûbe (Kuzey Sudan), Yemen ve Libya’ya seferler düzenledi ve bu ülkeleri Nûreddin Zengî’nin devletine bağladı (1173-1174). Bir taraftan da Bizans ve İtalyan şehir devletleriyle ikili anlaşmalar yaparak dış münasebetlerini geliştirdi. Mısır’ın ticari ve iktisadî durumunu düzeltti.

Aralarında anlaşma olmasına rağmen Haçlıların Müslümanlara ait bir ticaret
kervanına saldırması üzerine tazminat isteyen Selahaddin olumlu yanıt alamayınca, Kudüs Haçlı Krallığı topraklarına bir sefer yapmaya karar verdi. Hıttîn Savaşı’nda Haçlıları büyük bir yenilgiye uğrattı (1187). Kısa sürede hemen hemen bütün Kudüs Haçlı Krallığı topraklarını ele geçirdiği gibi Haçlıların bölgede kurduğu Antakya Prinkepsliği ve Trablus Kontluğu’na ait pek çok araziyi de ilhak etti.

Selahaddin’in ölümünün ardından Eyyûbî ailesi mensupları arasında iktidar mücadelesi baş gösterdi. Selahaddin’in büyük oğlu Melik Efdal Ali hükümdarlık şartlarına uymadığından kısa süre sonra görevden uzaklaştırılarak yerine kardeşi Melik Azîz Kahire’de büyük sultan olarak tahta çıkarıldı (1196).

Memlükler Osmanlılardan önce bölgenin en büyük devleti olarak Îslam Dünyası
için büyük tehlike arzeden Haçlılar ve Moğollar’a karşı Müslümanları korumuşlar
ve bu iki tehlikeyi de bertaraf etmişlerdir. Moğol ve Haçlı hâkimiyetine girmeyen
tek bölge olan Mısır, Müslüman âlimlerin de sığınağı olmuştur.

Türk Îslam tarihinin çok kritik bir devresinde tahta oturan Kutuz hemen Moğollar’la savaş hazırlığına başladı. 1260 yılında Aynicâlût mevkiinde Ketboğa kumandasındaki Moğol kuvvetlerini yenilgiye uğrattı. Bu savaş Moğollar’ın bölgede ilk yenilgilerini aldıkları savaştır ve Moğolların bölgeden atılmasının ilk adımıdır. Bu savaşta önemli yararlılıklar gösteren memlük emirlerinden
Baybars, sultan Kutuz’dan Halep valiliğini istemiş, bu isteği reddelince
de arkadaşlarıyla beraber Kutuz’u öldürerek Memlük sultanlığını ele geçirmiştir.

Sultan 1. Baybars on yedi yıl kadar süren saltanatı sırasında Mısır ve Suriye’deki Memlûk Devleti’nin gerçek mânada kurucusu oldu. İyi bir kumandan olan Baybars Moğol ve Haçlı tehlikelerini bertaraf ettiği gibi nüfûzunu Arap yarımadası ve Sudan’a yaydı. İçerideki isyanları bastıran Baybars devletin omurgasını teşkil edecek olan idari düzenlemelerde bulundu. Bağdat’ta 1258 yılında son Abbâsî halifesinin öldürülmesinin ardından 1261’de Abbâsî ailesinden birisini Mısır’da halife ilan ederek hilafeti ihyâ etti. Sultan Baybars döneminde Memlük Devleti’nin idari yapısı da şekillendi. Dört Sünni mezhebe ait başkadılıkları aynı anda Kahire’de kuran ilk sultandır. Onun döneminde düzenli bir yol ağı kurulduğu gibi bu yollar posta (berid) teşkilatıyla donatıldı. İskenderiye ve Dimyat tersaneleri genişletildi.

Memlük Devleti uluslararası ticarete dayalı bir ekonomiye sahipti. Moğol istilası
nedeniyle Doğu-Batı arasındaki ticaret Memlük topraklarından geçmek zorundaydı. Bu nedenle Memlük şehirleri çarşı, pazar ve hanlarıyla genişledi. Yabancı devletler konsolosluklar açtılar. Memlük ekonomisi Bahrî Memlükler döneminde büyük gelişme gösterdi. Ancak 14. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ortaya çıkan salgın hastalıklar, Timur’un Suriye’yi işgali, Burcî Memlük sultanlarının bazı malların ticaretini kendi tekellerine alması ve ağır vergiler ekonomiyi olumsuz yönde etkiledi. Avrupalıların Ümit Burnu’nu keşfetmeleri, ticaret yollarının değişmesine yol açarak Mısır’dan geçen uluslararası ticareti tamamen çökertti. Nihayet askerî-teknolojik üstünlükleri sonucunda Osmanlılar tarafından tarih sahnesinden kaldırıldılar. Memlük tarihi ilim ve kültür açısından Îslam tarihinin en parlak dönemlerinden birini oluşturur. Moğol ve Haçlı istilaları sebebiyle yurtlarını terk eden pek çok Müslüman bilgin Memlük topraklarına sığınmıştır. Şam ve Kahire döemin en önemli ilim merkezleriydiler. Bu şehirlerde vakıflarla desteklenen çok sayıda medresede eğitim-öğretim faaliyetinde bulunulmaktaydı. Îslami ilimlerin yanı sıra Arap Dili ve Edebiyatı, tıp ve fizik alanlarında önemli bilim adamları yetişmiştir.

İslam tarihinde Bağdat’a bağlı olmayan devlet; Fatimiler’dir.