İSLAM TARİHİ VE MEDENİYETİ II - Deneme Sınavı - 19

Hz. Peygamber, Bedir savaşında alınan esirlerden, Müslüman çocuklara okumayazma öğretmelerin istemiştir; bunun karşılığı olarak da onları serbest bırakmıştır. İlk mektep, onun evine bitişik açtığı mescidin giriş kısmıydı (suffa). Burada ilim öğrenenlere “Ashâb-ı Suffâ” adı verilirdi. Dolayısıyla bu örnek üzere uzun süre ilkokul eğitimi ve öğretimi câmiler ve mescitlerde yapılmıştır. Doğru cevap D’dir.

Müslüman bilginler matematikten fiziğe her bilim dalında bilime önemli katkılarda bulunmuşlardır; hatta bazı bilim dalları disiplin olarak Müslümanlarca kurulmuştur ki, bugün evrensel olarak o bilimler Arapça isimleriyle anılırlar. Örneğin batı dillerindeki Algebra, Arapça el-Cebr’in, Alchemy, Arapça el-kimya, Algoritma, ünlü matematikçi Musa el-Harezmî’nin isminden bozmadır. Matematiğe Müslüman bilginlerin çok önemli katkıları olmuştur. En büyük katkı, Sıfır’ın (0), ilk defa sayı olarak kullanılmasıdır; bunu yapan ilk matematikçi ünlü Türk matematikçi Musa el-Harezmî’dir. Doğru cevap B’dir.

Astronomi (gökbilim) matematik gibi eski bir bilimdir. Ancak bu bilimin kavramsal olmaktan çıkıp uygulamalı bir bilim haline gelmesi Müslüman gökbilimcilerle olmuştur. Bunda İslam dünyasında Rasathane (gözlemevi)’nin kurulması ve orada çok çeşitli gözlem aletlerin icat edilmesidir. Yunanlılarda gözlemevi yoktur; yaptıkları basit gözlemleri yüksek tepelerde yapıyorlardı. Me’mun, etrafına topladığı bilginlerle Bağdad’ta ilk defa bir gözlemevi ve usturlâb (astrolâb) olarak bilinen aletlerle gözlemler yaptırmıştır. Daha sonra İslam dünyasının birçok şehrinde gözlem evleri yapılmış ve yeni gözlem aletleri icat edilmiştir. Doğru cevap C’dir.

Batı X. yüzyıldan itibaren İslam dünyasında üretilen felsefî ve bilimsel düşünceleri çeşitli yollarla kendisine aktarmıştır. İlk batılı bilginler eğitimlerini Endülüs’te ve Kuzey Afrika ülkelerinde yapmışlardır. Örneğin Batı’nın ilk matematikçisi sayılan İtalyan Leonardo Fibonacci (1175-1250) eğitimini Cezayir ve Fas’ta yapmıştır. İkinci ve en önemli yol, Papa II. Sylvester de Sacy’nin 910 yılında Kuzey İspanya’nın Ripoll şehrinde kurduğu tercüme mektebinde Arapça eserlerin Latinceye çevrilmesidir. II. Sylvester de Sacy, papa olmadan önce eğitimini Endülüs’te yapmış Arapça da bilen bir bilgindi. Doğru cevap D’dir.

Mısır valiliği döneminde katıldığı Bizans seferlerinde Anadolu’da önemli başarılara imza atan Ebû İshak Muhammed, Me’mûn’un ölümünün ardından Türk kumandanların baskısıyla Mu’tasım-Billâh lakabıyla halife ilan edildi. Mu’tasım’ın halife olması Türk tarihi açısından büyük önem taşımaktadır. Zira böylece askeri
görevlerin dışında devlet yönetiminde de Türkler etkin konuma gelmişler, Abbâsî
Devleti’nde Arap ve İranlı unsurların etkinliği azalmıştır.

Şüphesiz Mu’tasım döneminin en önemli başarılarından biri, Me’mun zamanından beri bastırılamayan ve devletin varlığını tehdit eden Hürremiye hareketi ile meşhur lideri Bâbek’in ortadan kaldırılmasıdır

Onun bilhassa Sâmerrâ’daki imar faaliyetleri önemli olup burada yaptırdığı el-Cevsaku’l-Hâkânî adlı saray meşhurdur. İshak el-Mevsılî, Fergânî ve Ya’kub b. İshak el-Kindî gibi âlimleri himaye eden Mut'asım-Billah’ın kütüphanesinde 10.000 kitap bulunduğu nakledilir.

Mütevekkil dönemi siyasi açıdan sönük bir devre olmakla birlikte ilmî ve kültürel açıdan parlak bir devir olmuş, yıllarca süren tercüme hareketinin ardından telif dönemi başlamıştır.

Mütevekkil büyük oğlu Muntasır’ı birinci veliaht tayin etmiş, ikinci sırayı ise Mu’tez’e vermişti. Ancak daha sonra Muntasır’la aralarında çıkan anlaşmazlık nedeniyle Mu’tez’i birinci sıraya almak istedi. Bu durumu kabul etmeyen Muntasır, zaten babasıyla aralarında problem olan Boğa es-Sağîr, Vâsif ve Otamış gibi Türk kumandanları ile işbirliği yaparak 861’de düzenlediği suikastle babasını öldürttü. Mütevekkil’in katli İslâm tarihinde bir halifeye karşı muhafız birlikleri tarafından işlenen ilk cinayettir.

Halife Muntasır’ın ölümünün ardından devlet adamları ve Türk kumandanları toplanarak Mu’tasım’ın torunu Ahmed b. Muhammed’in Müstaîn-Billâh ünvanıyla halife ilân edilmesine karar verdiler (862). Abbâsîler’in bu devresinde artık veliahtlık sisteminin geçerliliğini yitirdiği ve halife seçimlerinin güçlü devlet adamları ve kumandanlar tarafından gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır.

Mu’temid-Alellâh döneminde Abbâsî sınırları içerisinde bağımsız devletler kurulmasına yol açan Saffârîler olayı başlamıştır.

Mu’temid-Alellâh Sâmerrâ’da oturan Abbâsî halifelerinin sonuncusudur.

Halifelerin Abbâsî ordusundaki Türk kumandanları karşısında otoritelerinin zayıflamasıyla birlikte bütün işlerde tek yetkili olarak tayin edilen kumandanlara verilen ad Emirülümerâ'dır.

Şüphesiz Mu’tasım döneminin en önemli başarılarından biri, Me’mun zamanından beri bastırılamayan ve devletin varlığını tehdit eden Hürremiye hareketi ile meşhur lideri Bâbek’in ortadan kaldırılmasıdır.

Bâbek isyanının bastırılmasının ardından Mu’tasım büyük bir orduyla Anadolu’ya hareket ederek Afyon Karahisar yakınlarında bulunan Amorion’a (Ammûriye) hareket etti. Aynı esnada Malatya civarından Bizans topraklarına giren Afşin de Ankara’ya doğru ilerlerken karşısına çıkan Theophilos’u Temmuz 838 Dazmana’da (Kazova) mağlup etti. Theophilos’un İstanbul’a dönmesi üzerine Halife ve Afşin Ankara’da buluşarak Amorion üzerine yürüdüler. Bizans’ın İstanbul’dan sonra en önemli şehri olan Amorion 12 Ağustos 838 tarihinde fethedildi. Amorion seferi Abbâsîler döneminde müslümanların Bizans üzerine düzenledikleri seferlerin en başarılısı olarak kaydedilir.

Mu’tasım-Billâh 842 yılında Sâmerrâ’da vefat etti. Onun bilhassa Sâmerrâ’daki imar faaliyetleri önemli olup burada yaptırdığı el-Cevsaku’l-Hâkânî adlı saray meşhurdur. İshak el-Mevsılî, Fergânî ve Ya’kub b. İshak el-Kindî gibi âlimleri himaye eden Mu’tasım-Billâh’ın kütüphanesinde 10.000 kitap bulunduğu nakledilir. İlk İslâm filozofu Ya’kûb b. İshak el-Kindî onun döneminde yaşamıştır.

Mütevekkil büyük oğlu Muntasır’ı birinci veliaht tayin etmiş, ikinci sırayı ise Mu’tez’e vermişti. Ancak daha sonra Muntasır’la aralarında çıkan anlaşmazlık nedeniyle Mu’tez’i birinci sıraya almak istedi. Bu durumu kabul etmeyen Muntasır, zaten babasıyla aralarında problem olan Boğa es-Sağîr, Vâsif ve Otamış gibi Türk kumandanları ile işbirliği yaparak 861’de düzenlediği suikastle babasını öldürttü. Mütevekkil’in katli İslâm tarihinde bir halifeye karşı muhafız birlikleri tarafından işlenen ilk cinayettir

Zamanının çoğunu merkezden biraz uzakta Dicle’nin sağ kıyısına yaptırdığı sarayında geçiren Mutemid, Sâmerrâ’da oturan Abbâsî halifelerinin sonuncusudur.

Beş yıl süren Rey valiliği döneminde Cibâl ve İsfahan’da hüküm süren Dülefîler’i ortadan kaldırarak bölgede yeniden Abbasî hâkimiyetini tesis eden ve bir süre Cezîre valiliği de yapan Müktefî 902 yılında halife oldu.

Karmatîler 903 yılında ilk defa hem Suriye hem de Bahreyn cephesinde yenilgiye uğratıldılar. Ertesi yıl Abbâsî birlikleri Hama yakınlarında Karmatî lideri Sâhibüşşâme’yi mağlup ederek yakaladı. İsmail b. Nu’mân adlı Karmatî lideri de Rahbe’de öldürüldü (904). Busra ve Ezriat gibi Suriye şehirlerini elegeçiren ancak Şam’a hâkim olamayan Karmatî liderlerinden Abdullah b. Saîd, Benî Kelb kabilesi mensupları tarafından öldürülünce Karmatîler arasında ayrılıklar çıktı. Ancak Karmatîler’i tekrar toparlayarak Abbâsî ordularını mağlup eden Zikreveyh b. Mihreveyh’in 906 yılında hac kafilesine saldırmak amacıyla geldiği Tarîkihiffân’da Vâsıf b. Humar Tegin’e yenilerek öldürüldü. Böylece Müktefî-Billâh tarafından Suriye ve Irak’taki Karmatî isyanları bastırılmış oldu.